Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

16- МОДУЛ. МАРКАЗИЙ БАНКНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИ 
 
16.1.Марказий банкнинг иқтисодий мустақиллиги ва уни баҳолаш тартиби. 
Марказий банкнинг сиёсий мустақиллиги ва уни баҳолаш тартиби.
16.2. Марказий банкларнинг мустақиллик шкаласи. АҚШ Федерал захира 
тизимининг мустақиллик даражаси.
 
Таянч иборалар: давлат банки, аралаш марказий банк, сиёсий 
мустақиллик,иқтисодий мвустақиллик, баҳолаш 
 
16.1.Марказий банкнинг иқтисодий мустақиллиги ва уни баҳолаш тартиби. 
Марказий банкнинг сиёсий мустақиллиги ва уни баҳолаш тартиби.
 
Марказий банкнинг иқтисодиётдаги ўрни ва аҳамияти ҳамда уни мамлакат 
ҳудудида бўлаётган иқтисодий жараёнларни тартибга солишдаги роли ҳақида 
мунозарали баҳслар бир неча маротаба ўзининг ривожланиш йўналишларини 
ўзгартирди ва бунинг оқибатида иқтисодиётдаги банк тизимининг биринчи 
поғонасида реал ўзгаришлар бўлишига сабаб бўлди, бу эса биринчи навбатда 
давлат бошқарув органларига бўлган муносабатларда намоён бўлди. 
Бу муаммони таҳлил этишда асосий жиҳат - мамлакат Марказий банк 
сиёсатининг давлат иқтисодий сиёсати йўналишига тобелиги, яъни аниқроғи бу 
тобеликнинг даражасига боғлиқ. қачонки, мамлакат Марказий банки сиёсати 
давлатнинг иқтисодиётни тартибга солиш сиёсати билан чамбарчас боғлиқ бўлса, 
бундай боғлиқликни самарали, деб ҳисоблаш мумкин. Лекин, шу нарса катта 
аҳамиятга эгаки, бу иттифоқ Марказий банк томонидан қанчалик ихтиёрий равишда 

---

тузилган ва у кимга ҳисобдор ва банк тизимида пул-кредит сиёсатини тартибга 
солишдаги усулларни ва йўналишларни танлашда ҳамда қонун бқйича Марказий банк 
мустақиллиги даражаси ва бунга ҳақиқатда эришилганлигига аҳамият бериш лозим. 
Марказий банкнинг мустақиллиги ва иқтисодиётни тартибга солишдаги ўрни 
кўп ҳолларда миллий урф-одатлардан ва банк тизимининг миллий хусусиятларидан 
келиб чиқади. Лекин, умумий йўналиш (тенденция)ларни ҳам асосий иқтисодий 
ривожланган мамлакатларга таққослаган ҳолда кўриб чиқиш мумкин. 70-йиллар 
ўрталаридан 80-йиллар ўрталаригача бўлган давр мобайнида давлатнинг 
иқтисодиётга амалий аралашуви натижасида жаҳоннинг кўпгина етакчи 
мамлакатларида марказий банкларнинг “қудратлилик” назарияси тасдиқланди, 
марказий банкларнинг обрў-эътибори, нуфузи қсди ва бу маъмурий бошқарув 
усулларининг кенгайишида намоён бўлди. 
Шулар орқали, таҳлил қилинган беш омил ичидан уч асосий (аниқроғи: 2,4,5) ва 
икки қўшимча (1 ва 3) омилни ажратиш мумкин. Марказий банкнинг хукумат 
бошқарув органларидан мустақиллигини белгиловчи асосий объектив омилларга:
банк раҳбарини сайлаш ва ишдан озод қилиш тартиби; 
пул-кредит сиёсатига давлатнинг аралашиши ҳуқуқи; 
хукуматни Марказий банк томонидан кредитлаш чегараланганлигининг 
мавжудлиги ва қатъийлигини ажратиб кўрсатиш мумкин. 
Марказий банк капиталида давлат улушини ва қонунчиликда Марказий 
банкнинг мақсади ва вазифаларини аниқ белгиланганлиги юқоридаги таҳлилдан 
кўриниб турибдики, у Марказий банк мустақиллиги даражасини белгилашда ҳал 
қилувчи роль ўйнамайди ва улар иккиламчи омиллар бўлиб ҳисобланадилар.