Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номли Тошкент давлат техника университети

11.2. Маҳсулдор қатламни перфорация билан иккиламчи очиш 
Кўп ҳолларда қатламни бирламчи очишдан кейин қудуқни тўлиқ 
эксплуатацион ҳимоя қувурлари билан мустаҳкамлаб, қувур орти муҳити 
цементланади. Бундай қудуқлардан қатлам суюқлигини олиш учун ҳимоя тизмаси-
ни, цемент тошини ва кольматация қобиғидан ўтувчи кўп сонли тешикларни ҳосил 
қилиш зарур. Бундай тешикларни ҳосил қилиш операцияси - маҳсулдор қатламлар-
ни иккиламчи очиш деб аталади. 
Ҳозирги даврда иккиламчи очиш перфоратор деб аталувчи ускуналар ёрда-
мида амалга оширилади. Асосан, отувчи ва сув қум оқимли перфораторлар қўлла-
нилади. 
Қудуқ қатламидан қатлам суюқлиги нормал оқим билан чиқиши учун экс-
плуатацион тизмани бир метр масофада отувчи перфораторлар билан 10 тадан 20 
тагача тешик ҳосил қилиш зарур. Перфораторларнинг тури ва размерига боғлиқ 
ҳолда қудуқни бир метр оралиғида бир рейсда иккитадан 10 тагача тешик ҳосил 
қилинади. Шунинг учун ҳам қудуққа перфораторларни бир неча марта туширишга 
тўғри келади. 
 
11.3. Отувчи перфораторларнинг гуруҳлари ва уларнинг камчиликлари 
Отувчи перфораторларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: - эксплуатацион ҳимоя 
тизмаси ичида НКК бўлмаган ҳолда туширилувчи перфораторлар; - НКК ичидан 
туширилувчи перфораторлар; - НКК билан туширилувчи перфораторлар. 
Иккиламчи очиш учун қайси гуруҳ перфораторларини танлаш қудуқни перфо-
рациялашга тайёрлаш характерига ва ишлар ҳажмига, перфорациянинг давомийли-
гига ва рейслар сонига, иккиламчи очиш самарадорлигига, шу-нингдек отиш 
ишлари жараёнида қудуқнинг мустаҳкамлигига келтириладиган шикастни (зарар) 
инобатга олган ҳолда амалга оширилади. 
Биринчи гуруҳ перфораторлари билан тешиклар ҳосил қилиш учун эксплуа-
тацион тизмани шундай ювувчи суюқлик билан тўлдирамизки, қудуқда ҳосил 
қилинган босим 2-3 МПа дан юқори бўлмаслиги керак. Маҳсулдор қатламнинг 
отилган тешиклар орқали ювувчи суюқлик билан ифлосланишини минимумга ка-
майтириш мақсадида перфорация қилинадиган масофадан 100-200 м юқори ора-
лиқ кимёвий реагентлар билан ишланган, сув бера олувчанликни камайтирувчи, 
қаттиқ фазасиз суюқлик билан тўлдирилади. 
Перфорация бошланишидан аввал қувур учи крестовикасига перфоратор 
зулфини ўрнатилиб, эксплуатацион тизмани руҳсат этилган босимдан юқори бо-
симда синаб кўрилади. Зулфиннинг штурвали қудуқдан 10 м узоқликда жой-
лаштирилиб, айвонли тўсиқ билан атрофи ўралади. 
Қудуқ тайёр бўлганидан кейин ўқланган перфоратор кабель билан экс-
плуатацион ҳимоя тизмаси ичига белгиланган маҳсулдор коллектори отилади-
ган масофага туширилади ва отиб, тешиклар ҳосил қилинади; гилли қатламчалар 

---

69 
мавжуд коллекторларда отиб тешик ҳосил қилиш тавсия қилинмайди. Перфо-
раторларнинг ҳар бир отилишида қудуқ ичидаги ювувчи суюқликнинг маълум 
бир қисми қатламга киради. Маҳсулдор қатламда вақтидан илгари қатлам 
суюқлиги оқими ҳосил бўлишининг олдини олиш учун ҳимоя тизмаси ичига 
ювувчи суюқликни ўз вақтида тўлдириб туриш ва унинг сатҳини қудуқ юзасидан 
туриб сақлаб туриш лозим. 
Перфорация тугаши билан қудуқдан кабель кўтариб олинади. Насос 
копрессор қувур (НКК) перфорация қилинган чегарани юқори қисмигача туши-
рилади. Агар маҳсулдор қатламнинг коллектори мустаҳкам бўлмаса, НКК нинг 
остки қисми перфорация қилинган оралиқдан 100-150 м юқорида бўлиши лозим. 
Қолган икки гуруҳ перфораторлари ёрдамида ўтказиладиган отиш ишларида 
қудуқ юзаси герметик бўлган ҳолда амалга оширилади. Бундай ҳолатда зарур 
бўлган депрессияни ушлаб туриш ва коллекторни суюқлик билан ифлосла-
нишини олдини олиш мумкин бўлади. 
Агар отиш ишлари учун иккинчи гуруҳ перфораторларини ишлатиш зарур 
бўлса, қудуқни қатлам босимига нисбатан белгиланган кам босимни перфо-
рация оралиғида ҳосил қилувчи суюқлик билан тўлдирилади. НКК ларнинг остки 
қисми перфорация қилинадиган оралиқнинг юқори қисмида бир қанча юқори 
масофада жойлаштирилади. 
Қудуқ юзаси фаввора арматураси билан герметик сақланади. Арматура 
буферини махсус лубрикатор билан алмаштирилади. НКК ичидан перфоратор 
кабель ёрдамида туширилади. Отиш ишлари тугатилганидан кейин арчадаги лу-
бриқатор ечиб олинади ва унинг ўрнига монометрли буфер қўйилади. 
Учинчи гуруҳ перфораторлари қудуққа туширишдан аввал НККнинг остки 
қисмига махсус переводник ёрдамида бириктирилиб қотирилади. Перфора-
торнинг узунлиги 50 метргача етиши мумкин. Агар маҳсулдор қатлам бир не-
чта коллектор қатламчалардан иборат бўлса, перфораторга кумулятив заряд-
лар шундай жойлашиши керакки, бизга зарур бўлган қатламни теша олишимиз 
керак. 
Белгиланган оралиққача перфоратор НКК билан туширилиб, қудуқ устига 
фаввора арматураси ўрнатилади ва қудуқ қатлам босимидан кичик бўлган бо-
сим ҳосил қилувчи суюқлик билан тўлдирилади. Сўнгра НККнинг ичига резина 
шар ташланиб, компрессор билан ҳаво ёки насос орқали суюқлик шарни перфо-
раторларни штокигача бориб тиралгунча ҳайдалади. Босимнинг тезда ошиши 
ҳисобига шток ҳаракатланиб, детонаторнинг капсуласига урилиши натижасида 
портлаб, отилиш рўй бериши перфоратор ишлай бошлаганини билдиради. Пер-
форация тугаши билан перфораторни қудуқдан (кўтармасдан) чиқармасдан 
қудуқни синаш мумкин. Учинчи гуруҳ перфораторларини ишлатиш вақти ми-
нимум сарфига ва бошқа отувчи перфораторларга нисбатан юқори унумдорликка 
эга. Отувчи перфораторларнинг асосий камчиликлари: 
а) тоғ жинсида ҳосил қилинадиган каналнинг узунлиги, тизма ортидаги там-
понаж тошининг мустаҳкамлигига тоғ жинсини мустаҳкамлиги, сиқилишига 
боғлиқ. 
б) тешик деворларида зичланиш юқори. 

---

70 
в) 
перфорация жараёнида эксплуатацион тизмада яъни отиладиган ора-
лиқда нуқсонлар бўлиши кутилади. 
г) 
тампонаж тошларида ёрилиш содир бўлади. 
21-расм. 
Суюқлик қум оқимли перфоратор 
ёрдамида тешиш тарихи. 
22-расм. 
Суюқлик қум оқимли перфоратор 
1-хвостовик перо; 2-корпус; 3-шарикли 
клапан; 4-насадкани ушловчи ; 5-стоп 
ҳалка; 6-насадка; 7-тиқин. 
Нуқсонларнинг ҳосил бўлиш эҳтимоли перфорация (зич) текис бўлганда, бир 
вақтда кўплаб тешиклар ҳосил қилинганида кузатилади. 
Кумулятив перфорацияга нисбатан торпедали ва ўқли перфорацияда 
нуқсонлар юқори бўлади. 
Иккиламчи очишнинг энг самарали усули сув қум оқимли перфорация усули-
дир. (21- расм.) 
Тешишнинг бу усули қудуқ деворига йўналтирилган бўлиб, махсус 
насадкадан суюқлик қум аралашмаси катта тезликда ҳаракатланишидаги кинетик 
энергиясига ва деворни емириш хусусиятига асосланган. Қисқа вақт ичида 
мустаҳкамловчи қувурлар тизмаси, цемент тоши, тоғ жинслари тешилиб, қатламда 
тешик ёки ариқчасимон канал ҳосил қилинади. 
Суюқлик қум аралашмаси қудуқ усти атрофига ўрнатилган насослар ёрдамида 
насос компрессор қувурлари бўйлаб перфораторга ҳайдалади. 
Бу усул янги бурғиланган қудуқларда маҳсулдор қатламни тешишда ва 
ишлатиш қудуқларининг маҳсулдорлигини ошириш учун ҳам қўлланилади. 

---

71 
Суюқлик қум оқимли тешиш усулидан қудуқда бир қатор ишларни 
бажаришда ҳам фойдаланилади: 
- қудуқда мустаҳкамловчи қувурларнинг тизмасини, НККни, бурғилаш 
қувурлар тизмасини кесишда; 
- қудуқдаги металл, цемент стаканларини ва қаттиқ қумли 
тиқинларни бузишда; 
- қудуқ туби атрофини кенгайтиришда; 
Назорат саволлари 
1. Қудуқ ўзлаштиришга қандай тайёрланади? 
2. Иккиламчи очиш деганда нимани тушунасиз? 
3. Фаввора арматураси қандай танлаб олинади? 
4. Перфораторларнинг вазифаси нимадан иборат ва улар қандай гуруҳларга 
бўлинади? 
5. Перфораторларнинг ишлаш принципи. 
6. Перфораторларнинг камчиликларини айтиб ўтинг.