Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

6-МАВЗУ
ОДАМЛАРДА БИОТИББИЙ ТАДҚИҚОТИНИНГ
ЭТИК ВА ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБИ


Режа:


1.1.Одамларда биотиббий тажрибалар тарихи
1.2.Одамларда биотиббий тадқиқотларни этикаий ва ҳуқуқий тартибга солиш
I. Дарснинг мақсади:
1.Одамларда илмий изланишлар олиб бориш билан боғлиқ бўлган тарихий ривожланиш ва асосий муаммоларнинг сабабларини ўрганиш
2. Эксперимент ўтказишнинг этикавий ва аҳлоқий меъёрлари билан танишиш.
3.Одамлар устида ўтказилган илмий тажрибаларни тартибга солувчи халқаро қоидаларни ўзлаштириш
II. Мавзунинг мотивацион хусусиятлари.
Биоэтик мутахассислар томонидан инсон тадқиқотларига эътибор уларнинг хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ бўлган хавфнинг алоҳида эканлиги билан изоҳланади – бу инсон саломатлиги, унинг жисмоний ва руҳий ҳолати ва охир-оқибат унинг ҳаёти учун хавф. Биотиббий тадқиқотлар субъектлари дуч келадиган хавф муаммосини у билан боғлиқ бўлган бир қатор этикавий ва ҳуқуқий муаммоларнинг асосийларидан бири деб аташ мумкин.
III. Дарс учун жиҳозлар:
1. Ушбу тавсия.
2. Дарс мавзуси бўйича топшириқлар.
1.1.Одамларда ўтказилган биотиббиёт тажрибалар тарихи.
Қадимги Рим шифокори ва олими Цельс (милоддан аввалги 1-аср) бу саволни махсус муҳокама қилган: одамларда ва умуман тирик мавжудотларга тажриба ўтказиш жоизми? Унинг жавоби қуйидагича эди: соф илмий мулоҳазалардан экспериментлар мақсадга мувофиқ эмас, чунки тажрибага дучор бўлган жонзотларнинг азобланиши одатдаги ҳаётий ҳодисаларни бузади. Бошқа қадимги олимлар бундай тадқиқотларни олиб боришган. Хусусан, Эразистрад уларни қуллар ва ҳайвонларда ўтказган.
Аммо бу масаланинг ечимини тавсифловчи факт – 16- асрда, Франция қироли Генрих II мусобақада найза билан пичоқ билан урилганида, шифокорлар ўзларининг яраларини ўрганиш учун ўлим жазосига ҳукм қилинган тўрт кишини худди ўша жароҳатга дучор қилишган. Анатомия асосчиси Андреас Везалий тирик ҳайвонлар устида тажрибалар ўтказиб, мурдалар бўйича олиб борган тадқиқотларини доимий равишда тасдиқлаган. Шу билан бирга, у черков буйруғига бўйсуниб ("Бизнинг илоҳиётчиларимиз учун") вивисексиялар фақат соқов ҳайвонларда амалга оширилиши мумкин.
Замонавий экспериментал тиббиёт асосчиларидан бири C. Бернард, эҳтимол одамларда тиббий тадқиқотлар олиб боришнинг этикавий чегаралари масаласини мустақил равишда биринчи бўлиб кўтарган. 1869 йилда ўзининг машҳур "Экспериментал патология бўйича маҳрузалари" да у шундай деб ёзган эди: "Бизнинг давримизда ахлоқ қоидалари инсонга нисбатан беморга зарар этказиши мумкин бўлган ёки аниқ ва дарҳол фойда келтирмайдиган ҳар қандай тажрибани қатъиян қоралайди..
Одамларни операция қилишимиз шарт бўлмаганлиги сабабли, биз ҳайвонлар устида тажриба ўтказишимиз керак". Аммо шуни таъкидлаш керакки, К. Бернард бошчилигида ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар баъзан жуда шафқатсиз бўлган. 19-асрнинг охирига келиб, тиббиётдаги илмий - тадқиқот фаолияти кенгайиб бораётган Бернард жуда содда (Ҳайвонлар бўйича тажриба - ҳа, одамларда - йўқ). "Врачлик этикаси" фундаментал ишининг муаллифи А.Молл бизни қизиқтирган муаммонинг қуйидаги фикрларини таъкидлайди:
1. Тиббий тадқиқотларда этик саволлар туғдирмайдиган куп нарсалар мавжуд (соч олиш, микроскопик текширув учун қон олиш ва бошқалар.)
2. Эртами-кечми биринчи (биринчи) бемор (лар) га клиник янгиликлар қўлланилиши керак. Бундай вазиятдаги шифокор беморларнинг бундай тадқиқотларга розилиги масаласини ёдда тутиши керак. Ушбу розиликнинг ўзи маълум бир билим даражасини назарда тутганлиги сабабли, ақлли одамларга, энг муҳими, шифокорларга тажрибалар ўтказиш афзалдир.
Одамларда эксперимент ўтказишни тартибга солувчи биринчи махсус этикавий ва ҳуқуқий ҳукм 1900 йилда Пруссияда чиқарилган фармон (касалхоналар директорлари учун кўрсатмаларни ўз ичига олган) эди. Ушбу масалаларни муҳокама қилишнинг замонавий тарихи Иккинчи Жаҳон уруши тугашидан бошланади. Айнан ўша пайтда, аниқроғи - фашист олимлари ва шифокорлари - жиноятчиларни Нюрнбергдаги суд жараёнида, концентрацион лагерлар маҳбусларида ўтказилган тажрибаларнинг далиллари эълон қилинди. Айниқса, экспериментларнинг шафқатсиз, ғайриинсоний табиати шундаки, улар субъектларнинг ўлимини режалаштиришган.
Трибунал пайтида ушбу ҳужжатлар ва гувоҳликлар нафақат жаҳон ҳамжамиятини ҳайратда қолдирди, балки одамларни субъектларнинг ҳуқуқлари, қадр-қиммати ва соғлиғини ҳимоя қилиш муаммоси, одамларда оид тадқиқотларни муайян доирада чеклаш зарурлиги тўғрисида ўйлашга мажбур қилди. Нюрнберг суд жараёни давомида "Нюрнберг кодекси" деб номланган ҳужжат ишлаб чиқилган ва асосан инсонларда тадқиқот ўтказиш учун этикавий ва ҳуқуқий тамойиллар рўйхатини ўз ичига олган биринчи халқаро ҳужжат бўлган. Уни жалб қилинган иккита америкалик тиббиёт мутахассиси Лео Александр ва Эндрю Ивей тайёрладилар. Кодекснинг муқаддимасида қуйидагилар таъкидланган: "Бизнинг қўлимиздаги далилларнинг зўравонлиги бизни хулосага келтиришга олиб келади, одамларда нисбатан ўтказилган тиббий экспериментларнинг турлари тегишли равишда аниқ белгиланган доирада амалга оширилган тақдирдагина, тиббиёт касбининг этикавий меъёрларига тўлиқ жавоб беради". "Кодекс" ўнта қоидани ўз ичига олади. Биринчи қоидада тадқиқотда иштирок этиш учун "тажриба объектининг ихтиёрий розилиги зарурлиги" кўрсатилган. Бундан ташқари, ушбу концепциянинг мазмуни очиб берилади ва қуйидагилар таъкидланади:
- "экспериментда иштирок этган шахс" "бундай розилик беришнинг қонуний ҳуқуқига" эга бўлиши керак (яъни қонуний қобилиятга эга бўлиши керак);
- бундай розилик "зўравонлик, алдаш, фирибгарлик, ҳийла-найранг ва бошқа яширин мажбурлаш шаклларисиз" эркин берилиши керак;
- бундай розилик берадиган шахс " эксперимент мавзусининг моҳиятини тушуниш ва асосли қарор қабул қилиш учун этарли билимга" эга бўлиши керак. Бунинг учун одамга " экспериментнинг моҳияти, давомий-лиги ва мақсади тўғрисида" маълумот бериш керак; уни амалга ошириш усули ва усуллари;
Мумкин бўлган барча ноқулайликлар ва хатарлар; унинг соғлиғи ёки шахсияти учун оқибатлари тўғрисида; бу тажрибада иштирок этиш натижасида келиб чиқиши мумкин. "Қолган талабларнинг моҳияти мумкин бўлган хавфни, шунингдек "барча жисмоний ва руҳий азоб-уқубатлар ва шикастланишлар" ни минималлаштириш; тадқиқотни малакали мутахассислар томонидан амалга оширилишини, шунингдек субъектнинг исталган босқичда тадқиқотда иштирок этишдан бош тортиш ҳуқуқига риоя қилинишини кафолатлайди. Узоқ вақт давомида "Нюрнберг кодекси" на тиббиёт олимлари ва на жамоатчиликнинг жиддий эътиборини жалб қилмади. Нацист шифокорларининг ваҳшийликлари рухсат этилган чегаралардан ташқарига чиқиб кетганлиги сабабли, бу тажрибаларнинг ўзи битта тарихий эпизоддан бошқа нарса эмас эди. Гарвард тиббиёт мактабининг анестезиологи Генри Бичернинг "Этика ва клиник тадқиқотлар" номли мақоласи ушбу мавзуга муносабатни тубдан ўзгартиришда муҳим рол ўйнади. Унда Қўшма Штатларда"субъектларнинг ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдирадиган" тадқиқотлар олиб борилган, уларнинг розилигисиз 22 та ҳолат тасвирланган. Бичернинг иккита мисоли айниқса машҳур. Улардан бири Ню-Йорк шаҳридаги Уилллоукдаги ривожланиши орқада қолган болалар учун мўлжалланган мактаб-интернатда ўтказилган тадқиқот ҳақида эди. Касалликнинг этиологиясини ўрганиш ва ҳимоя вакцинасини ишлаб чиқиш учун болалар гепатит билан касалланган. Бошқа ҳолатда, шифокорлар Нью-Йоркдаги касалхонада кекса ва камбағал беморларга тирик саратон ҳужайраларини укол қилишди. Г. Бичернинг мақоласи ва шунга ўхшаш бошқа нашрлар, ниҳоят, одамларнинг тажрибаларини этикавий ва ҳуқуқий тартибга солиш муаммосига жамиятнинг энг кенг қатламлари эътиборини тортди. Шу муносабат билан 1964 йилда қабул қилинган Бутунжаҳон тиббиёт бирлашмасининг (ВМА) "Хелсинки декларацияси" алоҳида аҳамият касб этди.