Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.3.Ҳаётнинг бошида инсоннинг ҳаётга бўлган ҳуқуқи
Бугунги кунга келиб, ҳаёт ва ўлим масалаларини ҳал қилишга киришган биотехнологияларнинг ривожланиш даражаси бизни инсон ҳаётининг бошланиши учун масъул бўлган биологик жараёнларга аралашишни ахлоқий асослаш - унинг авлодларини кўпайтириш каби муҳим муаммони ҳал қилишга мажбур қилади.
Энг кескин ахлоқий муаммолар пайдо бўлади:
а) пренатал диагностика, ирсий касалликларни аниқлаш ва селектив абортни амалга оширишда;
б) бепуштликни энгишнинг тубдан янги усулларидан, шу жумладан, организмнинг репродуктив жараёнларига ташқи аралашувдан фойдаланганда.
Пренатал ва преимплантация диагностикаси орқали ирсий касалликлар ташувчисини аниқлаш имконияти бир қатор ахлоқий муаммоларни келтириб чиқаради.
Ирсий касалликлар ташувчисини аниқлаш, шунингдек, уларнинг авлодларига пренатал ташхис қўйиш (айниқса, туғилмаган боланинг ота-оналаридан бири нуқсонли ген ташувчиси эканлиги маълум бўлса) учун популяция тадқиқотини қайси асосда (ихтиёрий ёки мажбурий) ўтказиш керак? Ирсий касалликларни ташувчиси бўлган ота-оналарнинг наслга эга бўлишлари маънавий жиҳатдан оқланадими ва бу ирсий касалликнинг хусусиятига қанчалик боғлиқ?
Хомиланинг қандай ирсий касалликларини аниқлаш ота-оналарга селектив аборт қилишга имкон беради (ёки тўғридан-тўғри мажбур қилади)? Аборт қилиш фақат оиланинг олдиндан режалаштирилган жинсга эга болани туғдириш истаги бўлганида абортни қабул қилиш мумкинми?
Инсоннинг ҳаётга бўлган ҳуқуқи унинг ҳаётининг барча босқичларида - концепциядан тортиб ўлимга қадар бўлганлиги сабабли, ҳомиладорликни сунъий равишда тўхтатиш - аборт қилиш ҳақида давом этаётган мунозаралар ҳам шу нуқтаи назардан кўриб чиқилиши керак. Сўнгги йилларда диний, ахлоқий, тиббий, ахлоқий, ижтимоий ва ҳуқуқий жиҳатларни ўз ичига олган низолар, айниқса, аёлларнинг ўз таналари ва тақдирларини бошқариш ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ ҳолда янада кескинлашмоқда. Бир томондан, аборт, афсуски, туғилишни назорат қилишнинг энг кенг тарқалган шаклларидан бири бўлиб қолмоқда. Бошқа томондан, ушбу тиббий аралашув (айниқса "ўз хоҳишига кўра") ахлоқий амрни бузиш сифатида баҳоланади, "сиз ўлдирмайсиз" ва шифокор томонидан ҳам Гиппократ қасамёди. Жамиятни ажратиб турадиган асосий савол - аборт пайтида аллақачон мавжуд бўлган инсон ҳаёти тўхтатиладими? Бачадон ичида фақат инсонга тегишли бўлмаган эмбрион мавжудлигига ишонадиганлар, абортни тиббий процедура деб аташади, бунда фақат тиббий атамалар мавжуд. Абортга қарши чиқувчилар "ҳомиладор бўлган бола", "туғилмаган бола", "онанинг қорнидаги бола " ҳақида гапиришади. Ҳар йили дунёда барча ҳомиладорликнинг 2/3 қисми "бекор қилинади". Абортнинг кенг тарқалган сабаби бу ўспириннинг ҳомиладорлиги ва ёш турмуш қурмаган аёлларнинг ҳомиладорлиги. Абортнинг оқибатлари умидсизликка учрайди: туғилиш даражасининг пасайиши, бепуштликнинг кўпайиши (абортларнинг 1/3 дан ортиғи асоратларни келтириб чиқаради, бу эса 80% ҳолларда пайдо бўлган бепуштлик). 15% ҳолларда абортлар оналар ўлимига олиб келади ва аёлларга салбий психологик таъсир кўрсатади. Ҳозирги вақтда ҳомиладорликни сунъий равишда бекор қилишни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар дунёнинг барча мамлакатларининг қонунларида, истисносиз, бир қатор мамлакатларда махсус қонунлар мавжуд. Тўрт турдаги қонун ҳужжатлари мавжуд: тўлиқ тақиқ (Афғонистон, Венесуэла, Сурия, Чили), тиббий сабабларга кўра аборт қилиш ва бошқа истисно ҳолатларда (Жазоир, Аргентина, Бразилия, Марокаш, Полша), тиббий ва ижтимоий-иқтисодий сабабларга кўра аборт қилиш (Англия, Ҳиндистон, Япония), аборт қилиш эркинлиги (МДҲ ва Болтиқбўйи мамлакатлари, Австралия, Германия, АҚШ). Шу билан бирга, аборт қилишни тақиқлаш кўп болали оилаларда кам даромадли оилаларда жиноий абортлар сонининг кўпайишига ва онанинг ўлими хавфи ортишига олиб келади. Ҳомиладорликни сунъий равишда тўхтатиш тақиқланган иқтисодий жиҳатдан анча ривожланган мамлакатларда контрацепция ва "аборт" туризмидан фойдаланган ҳолда мамлакатда туғилиш даражаси ошмайди.
Аёллар эркин танлов асосида ҳомиладорликни тўхтатиш ҳуқуқига эга бўлган мамлакатларда оила институтини мустаҳкамлаш ушбу мураккаб ижтимоий муаммони ҳал қилишнинг асосий йўналиши ҳисобланади. Абортдан олдин маслаҳат марказлари тармоғини яратиш, ҳомиладорликнинг олдини олиш ва аборт қилиш хавфини, айниқса ўспиринлар ўртасида, шунингдек, кўп болали оилаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш бўйича фаол иш олиб бориш бошқа самарали чоралар бўлиши мумкин. Ҳал аборт муаммо устида, аввало, боғлиқ ташкил эмбрионнинг ҳолати (ҳомила) ва аниқ белгилаш учун давлат: унинг икки хил давлатларни ажратиб Айни биз ҳар қандай "инсон" мазмунини васф бўлмаган, бу контент аллақачон тан бўлган ва бир давлат .Бор нуқтаи турли нуқталари маънавий оқланишимиз ёки ҳукм устидан эмбрионнинг ҳолати муносабати қараб, аборт: консерватив, либерал, «мўътадил».
Консерватив муаллифларнинг таъкидлашича, ушбу момент концепция (уруғлантириш) билан мос келади, шунинг учун ривожланишнинг ҳар қандай босқичида ҳомила ҳаёт ҳуқуқига эга бўлган инсондир. Шунинг учун, эмбрионнинг ҳаётини олиб, биз инсонга айланиши мумкин бўлган нарсаларни ўлдирамиз."Либераллар" ушбу нуқтаи назарнинг асослилигини инкор етиб, ҳомила ҳуқуқларини муҳокама қилиш, қўшимчанинг "ҳуқуқлари" ни муҳокама қилиш каби маъносиз эканлигини таъкидлаб, чунки ҳомиладорликнинг жуда кеч босқичларида ҳам ҳомила одам эмас. Эмбрионнинг ҳолати тўғрисида ноаниқлик бошқа саволларни ҳам келтириб чиқаради. Эмбрион қачондан бошлаб бола, шахс деб ҳисобланади? Унда (ва қай даражада) инсоний фазилатлар мавжудми? У ҳиссиётларга қодирми (айниқса оғриқ ҳисси)?
Ҳомиладорликнинг мумкин бўлган ёки аниқланган анормалликлари бўлса, эмбрионни йўқ қилиш мумкинми ёки йўқми ва унинг ривожланишининг қайси босқичида бу жоиздир?
Шубҳасиз, қандай қилиб инсон қорнидаги инсон ҳаётини - "тирик инсон ҳомиласи" ёки "инсоннинг эмбриони" деб атамаслигимиздан қатъи назар, унинг аҳамияти ва қадр-қиммати ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. А. Швайцернинг "ҳаётга эҳтиром" ғояси ушбу янги ҳаётга ҳам тааллуқлидир. Шунинг учун ҳомиладорликни сунъий равишда тўхтатиш "Сиз ўлдирманг" амрини ахлоқий бузиш сифатида баҳоланиши керак, ва шифокор томонидан ҳам Гиппократ қасамёди. Ва "кичикроқ ёвузликни танлаш" деб таърифлаган ҳолатларда ҳам, биз ҳали ҳам ёмонлик ҳақида гапирамиз.
Нима эмбрионнинг табиий ва маънавий ҳолати? Бугунги кунда инсон ҳаётининг бошланиши концепция, зиготанинг пайдо бўлиши, унинг ядросида ноёб геном мавжудлигига шубҳа йўқ. Ва шу билан бирга, зигота фақат махсус ҳужайра, инсоннинг дастлабки шаклидир.
Бу инсоннинг потенциал борлиги. Хомилада юрак уриши ёки унинг миясида биоэлектрик потенциалларнинг пайдо бўлиши фактларини қайд этганимизда, биз унинг фақат маълум инсоний фазилатларга эга эканлигини таъкидлаймиз. Эмбриогенезнинг узлуксиз жараёнини акс эттирувчи объектив фактларнинг ҳеч бири "шундай инсон" пайдо бўлишининг далили деб ҳисобланиши мумкин эмас.Потенциал шахс сифатида эмбрион алоҳида табиий ҳолатга эга – бу биологик ўзига хосликнинг шаклланиши, келажакдаги одамнинг ўзига хос хусусияти учун зарур шартлар. Эмбрионнинг алоҳида табиий ҳолати унинг алоҳида ахлоқий ҳолатини ҳам белгилайди: ривожланишининг ҳар қандай босқичида инсон эмбриони инсон қадр-қимматини олиб борувчи ҳисобланади. У ҳали ахлоқий субъект эмас, ахлоқий онг ва ироданинг субъекти, аммо унга нисбатан бизнинг барча ҳаракатларимиз ахлоқий баҳоларга бўйсунади.