Ўзбекистон республикаси транспорт вазирлиги тошкент давлат транспорт университети

Темир йўлларнинг експлуатацион харажатлари. Харажатлар елементлари бўйича харажатлар таркиби.

Операцион харажатлар юк, йўловчилар, багаж ва почтани ташиш учун зарур бўлган темир йўлларнинг жорий харажатларидан иборат.
Темир йўлларнинг експлуатация харажатлари қуйидаги харажатлар елементларидан иборат: меҳнат харажатлари, ижтимоий тўловлар, материаллар ва бошқа моддий харажатлар, ёқилғи, енергия, асосий воситаларнинг амортизацияси, таъмирлаш фондига бадаллар ва бошқа харажатлар.
Харажатларни харажат елементлари бўйича гуруҳлаш режани тузишда ҳам, ҳақиқий харажатларни ҳисобга олишда ҳам амалга оширилади.
"Меҳнат харажатлари" елементи корхонанинг асосий ишлаб чиқариш ходимларининг иш ҳақи харажатларини, шунингдек корхонада ишлайдиган, операцион фаолият билан шуғулланадиган ходимларнинг иш ҳақи харажатларини акс еттиради.
"Ижтимоий еҳтиёжлар учун ажратмалар" елементи давлат ижтимоий суғуртасига, пенсия жамғармасига, аҳоли бандлигини таъминлаш давлат жамғармасига ва ходимларнинг тиббий суғуртасига мажбурий ажратмаларни акс еттиради.
Материалларнинг таннархи маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш жараёнида, ҳаракатланувчи таркибга, доимий қурилмаларга, жиҳозларга, бинолар ва иншоотларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун сотиб олинган материалларнинг нархини, шунингдек еҳтиёт қисмларнинг нархини ҳисобга олади. ҳаракатланувчи таркибни ва бошқа машина ва ускуналарни таъмирлаш учун еҳтиёт қисмлар, йўлнинг юқори конструкцияси елементлари, комбинезонлар ва кам қимматбаҳо буюмлар ва бошқалар.
Ёқилғи харажатлари поездларни тортиш, биноларни иситиш ва бошқа технологик мақсадларда ишлатиладиган барча турдаги ёқилғиларнинг нархини акс еттиради.
“Aсосий воситаларнинг амортизацияси” елементи бўйича асосий воситаларни тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари уларнинг баланс қиймати ва белгиланган меъёрлардан келиб чиққан ҳолда режалаштирилган ва ҳисобга олинади.
Бошқа харажатларга солиқлар, йиғимлар, махсус бюджетдан ташқари жамғармаларга ажратмалар, компания мулкини мажбурий суғурта қилиш учун тўловлар, кредит тўловлари, саёҳат харажатлари, юк кўтариш харажатлари, ёнғин ва қўриқчилар учун учинчи шахсларга, ходимларни ўқитиш ва қайта тайёрлаш учун тўловлар, алоқа хизматлари, компютер марказлари, банклар учун тўловлар, таъмирлаш фондини яратиш учун захирага ажратмалар ва бошқалар.
Операцион харажатларни режалаштириш ва ҳисобга олиш "Ўзбекистон темир йўлларининг асосий фаолияти учун харажатлар номенклатураси" га мувофиқ амалга оширилади. Ушбу ҳужжатда харажатлар икки турдаги фаолият учун ажратилган: асосий ва ёрдамчи-ёрдамчи. Операцион харажатлар транспорт билан боғлиқ асосий фаолият харажатларини ўз ичига олади.
Операцион харажатлар харажат елементлари бўйича режалаштирилган. Иқтисодий елементлар ишлаб чиқариш харажатларининг бир ҳил турларидир.
Операцион харажатлар миқдорига транспорт ҳажми, транспортнинг техник жиҳозланиши, илғор технологияларни жорий етиш, техник воситалардан фойдаланиш ва янгилаш интенсивлиги, меҳнат сифати ва рағбатлантирилишини ошириш, ресурслар ва харажатларни меъёрлаш ва таъсир қилади. бошқа кўплаб омиллар.
Темир йўл транспортини техник реконструксия қилиш, биринчи навбатда, електр ва дизел тортишни жорий етиш експлуатация харажатлари таркибига катта таъсир кўрсатади.
Ўзбекистон темир йўлларининг асосий фаолияти харажатлари номенклатураси. Номенклатурада харажатларнинг таснифи. Харажатларни тўғридан-тўғри ва билвосита, боғлиқ ва мустақил (шартли доимий) ва ташиш жараёнига бўлиш.
Темир йўлларнинг експлуатация харажатлари асосий ва умумий бизнес, тўғридан-тўғри ва билвосита, боғлиқ ва ҳаракат ҳажмига боғлиқ бўлмаган турларга бўлинади.
Aсосий харажатларга бевосита ташиш жараёни билан боғлиқ харажатлар киради, умумий бизнес харажатлари ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш ва иқтисодиётни бошқариш харажатларидир.
Aсосий харажатлар, ўз навбатида, иқтисодиётнинг ҳар бир тармоғига хос бўлган харажатларга ва иқтисодиётнинг барча тармоқлари учун умумий харажатларга бўлинади. Масалан, вагон хўжалигининг ўзига хос асосий харажатлари юк вагонларини жорий ва депо таъмирлаш харажатлари ва бошқалар.
Темир йўл иқтисодиётининг барча тармоқлари учун умумий бўлган асосий харажатларга қуйидагилар киради: транспорт харажатлари (ишлаб чиқариш ва хўжалик еҳтиёжлари учун ишлатиладиган материаллар улушида); ишлаб чиқариш ходимларининг ишламаган вақтлари учун иш ҳақи (таътиллар учун тўлов, давлат божларини бажариш вақти, мажбурий ишдан бўшатилганлик учун вақт, корхоналар ва ташкилотлардан қайта ташкил етилганлиги, ходимлар сонининг қисқариши муносабати билан бўшатилган ходимларга тўланадиган тўловлар ва бошқалар); ишлаб чиқариш ходимларига бериладиган кийим-кечак нархидан чегирма; ишлаб чиқариш ходимларининг ижтимоий еҳтиёжлари учун ажратмалар; меҳнатни муҳофаза қилиш ва саноат санитарияси харажатлари; кам қийматли ва ескирган ишлаб чиқариш объектларининг ескириши махсус мақсад ва бошқалар.
Умумий хўжалик харажатлари бошқарув аппаратини сақлаш харажатлари ва бошқарув аппаратини сақлаш харажатларисиз умумий бизнес харажатларига бўлинади.
Бошқарув аппаратини сақлаш харажатларисиз умумий хўжалик харажатларига бошқарув аппарати билан боғлиқ бўлмаган ходимларни сақлаш харажатлари (ишлаб чиқариш майдончалари, устахоналар ва бошқа мутахассислар, бўшатилган усталар ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлаш харажатлари) киради; умумий мақсадлар учун бинолар, иншоотлар ва инвентарларни сақлаш ва жорий таъмирлаш; таъмирлаш фондини яратиш учун захирага ажратмаларга умумий хўжалик мақсадларидаги асосий воситаларнинг амортизацияси; умумтармоқ аҳамиятига ега бўлган илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини бажариш учун бюджетдан ташқари жамғармага ажратмалар, инвестисия фондига ажратмалар, банк кредитлари бўйича тўловлар ва бошқалар.
Бошқарув аппаратини сақлаш харажатларига иш ҳақи, хизмат сафарлари ва бошқа харажатлар (ижтимоий еҳтиёжлар учун ажратмалар, моддий харажатлар, амортизация ва автомобиллар ва улар учун гаражларни капитал таъмирлаш учун захирага ажратмалар ва бошқалар) киради.
Тўғридан-тўғри қўнғироқлар - муайян маҳсулотларни ишлаб чиқиш ёки муайян турдаги ишларни бажариш билан боғлиқ харажатлар ва шунинг учун тўғридан-тўғри (тўғридан-тўғри, қўшимча ҳисоб-китобларсиз) маълум турдаги маҳсулот ёки иш билан боғлиқ.
Билвосита харажатлар - бу бир нечта турдаги маҳсулотларга тегишли бўлган ва у ёки бу турдаги маҳсулот ёки ишларга тўғридан-тўғри емас, балки қўшимча ҳисоб-китоблар натижасида тақсимланадиган харажатлар. Масалан, йўлни бошқариш харажатларини фақат юк ёки фақат йўловчи ташиш билан боғлаш мумкин емас, чунки йўл иншоотлари ҳам юк, ҳам йўловчи ташишга хизмат қилади. Ушбу иқтисодиётнинг харажатлари тегишли ҳисоблагичларга мутаносиб равишда юк ва йўловчи ташишга тақсимланади.
Боғлиқ харажатларга иш ҳажмига ёки ҳаракат ҳажмига тўғридан-тўғри мутаносиб равишда ўзгариб турадиган харажатлар киради. Иш ҳажмига ёки ҳаракат ҳажмига озгина боғлиқ бўлган харажатлар шартли равишда мустақил (шартли доимий) деб аталади.
Темир йўл транспорти харажатлари темир йўлларнинг асосий фаолияти харажатларининг белгиланган Номенклатурасига мувофиқ режалаштирилади ва ҳисобга олинади.
Барча асосий транспорт харажатлари тегишли объектларнинг бўлимлари томонидан режалаштирилган ва ҳисобга олинади: йўловчи, юк ва тижорат ишлари, транспорт, локомотив, вагон, йўл, фуқаролик иншоотлари, сигнализация ва алоқа, електрлаштириш ва електр таъминоти.
Фермер хўжаликларининг алоҳида ишлар, ишлаб чиқариш операциялари ёки бир нечта яқин бир хил операциялар учун харажатлари тегишли харажатлар моддаларига бирлаштирилади. Ҳар бир харажат моддасига маълум бир рақам берилади. Ҳар бир модда учун харажатлар боғлиқ бўлган ҳисоблагични кўрсатинг ва ушбу харажатлар моддаси билан боғлиқ харажатларнинг қандай турлари ҳақида тушунтириш беринг.
Иқтисодиётнинг ҳар бир тармоғига хос бўлган асосий харажатлар ўз рақамланишига ега. Иқтисодиётнинг барча тармоқлари учун умумий бўлган асосий харажатлар ва барча фермер хўжаликлари учун умумий иқтисодий харажатлар бўйича ягона номенклатура ва ягона рақамлаш белгиланди. Ҳар бир корхона асосий умумий ва умумий хўжалик харажатлари учун ўзига тегишли бўлган моддалардан фойдаланади.
Темир йўл транспорти бўлинмалари томонидан експлуатацион фаолият (ташувлар) учун фойдаланиладиган харажатлар номенклатурасидан ташқари, ёрдамчи фаолият учун харажатлар номенклатураси белгиланди, яъни. бошқа манбалар ҳисобидан молиялаштириладиган корхоналар учун (механизациялашган юклаш-тушириш стансиялари, муз йиғиш пунктлари, ёқилғи базалари, йўловчи вагонларига техник хизмат кўрсатиш базалари, йўл машиналари стансиялари, карерлар, материаллар омборлари ва бошқалар).

3. 
   "Ўзбекистон темир йўллари"AЖнинг асосий фаолияти харажатлари номенклатураси. Номенклатурада харажатларни таснифлаш. Тўғри ва билвосита, бўғлиқ ва бўғлиқ бўлмаган (шартли-доимий) ва ташиш жараёни операциялари бўйича харажатларни тақсимлаш.
   

Тармоқли номенклатура Ўзбекистон Республикасининг Харажатлар таркиби тўғрисидаги низомга мос келади ва харажатларнинг тўрт қисмини ўз ичига олади, жумладан:

I. Маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш таннархига киритилган харажатлар;
I I. Давр харажатлари;
I I I. Молиявий фаолият учун харажатлар;
IV. Фавқулодда йўқотишлар.

Юқорида кўрсатилган рақамлар Харажатлар таркиби тўғрисидаги республика низомидаги ушбу харажатлар қисмлари моддалари шрифтларининг биринчи рақамларига мос келади.

Харажатларнинг саноат номенклатурасининг биринчи қисми иккита умумий бўлимни ўз ичига олади:
A. Темир йўл транспортининг оператив фаолияти;
Б. Темир йўл транспортининг ёрдамчи ва ёрдамчи фаолияти.

Тармоқ номенклатурасининг A бўлими иқтисодиёт тармоқлари бўйича аниқ харажатларнинг тўққизта бўлими (И дан ИХ гача) ва темир йўл транспортининг барча тармоқлари учун умумий бўлган асосий харажатларнинг битта бўлими (Х бўлим) ўз ичига олади.

Тармоқ номенклатурасининг Б бўлими, шунингдек, темир йўл транспортининг ёрдамчи фаолияти турлари бўйича аниқ харажатларнинг тўққиз бўлими (ХИ дан ХИХ бўлимларгача) ўз ичига олади.
Тармоқ номенклатурасининг биринчи қисмининг ҳар бир бўлими темир йўл транспорти нархини ва тарифларини ташиш, тортиш, ҳаракат тури ва ташиш жараёни босқичлари бўйича аниқлаш учун зарур бўлган муайян турдаги ишлар, хизматлар учун харажатлар моддаларини ўз ичига олади. (дастлабки експлуатация, поездни шакллантириш, ҳаракатланиш, якуний операция).
Тармоқли харажатлар моддаларининг аксарияти мураккабдир. Уларнинг ҳар бири бир нечта иқтисодий елементлар учун харажатларни ўз ичига олади.

"Давр харажатлари" саноат номенклатурасининг иккинчи қисми қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади:

2.1 Aмалга ошириш харажатлари;
2.2 Маъмурий харажатлар;
2.3 Бошқа операцион харажатлар;
2.4 Келажакда солиқ солинадиган базадан чиқариб ташланган ҳисобот даври харажатлари.

Тармоқ номенклатурасининг иккинчи қисмининг ҳар бир бўлими мақолаларининг рақамланиши Республика Низомининг харажатлар таркиби тўғрисидаги моддалари рақамларига мос келади. Ҳар бир харажат моддасига темир йўл транспортида харажатлар таркибига шарҳ қўшилади.

2.1-бўлим. “Тарқат қилиш харажатлари” таркибига темир йўл компанияси учун юкларни ташиш харажатлари, учинчи шахсларнинг автотранспорт воситаларининг ишдан чиқиши учун тўланадиган жарималар, бозорни ўрганиш (маркетинг, реклама харажатлари) ва темир йўл маҳсулотларини сотиш билан боғлиқ бошқа харажатлар киради. Ушбу бўлимда темир йўл савдоси ва умумий овқатланиш корхоналари харажатлари ҳам акс еттирилган.

2.2-бўлим. "Маъмурий харажатлар" бошқарув ходимлари учун меҳнат харажатлари ва ижтимоий суғурта бадалларини ўз ичига олади; хизмат автомобиллари ва микроавтобусларга техник хизмат кўрсатиш, ижарага олиш ва улардан фойдаланиш; корхоналарни ташкил етиш ва бошқариш; техник назоратга техник хизмат кўрсатиш ва хизмат кўрсатиш; алоқа марказларига ижара ҳақи, хизматлар кўрсатиш, шаҳарлараро қўнғироқлар учун тўлов; маъмурий ва бошқарув еҳтиёжлари учун бинолар ва биноларни ижарага бериш учун тўлов, маъмурий мақсадлар учун асосий воситаларни сақлаш, таъмирлаш ва ескириш (амортизация) харажатлари.

2.3-бўлим. “Солиқ солинадиган базадан чиқариб ташланган ҳисобот даври ва келгусидаги харажатлар” капиталлаштириш билан боғлиқ бўлмаган ва темир йўл транспортининг капиталлаштирилган асосий фондлари қийматига киритилмаган харажатлар моддаларини ўз ичига олади:
- айрим турдаги машина ва асбоб-ускуналарни индивидуал синовдан ўтказиш, монтаж ишларини назорат қилиш, қурилаётган корхона дирексиясини сақлаш, техник назорат, объектларни қабул қилиш ва ишга тушириш, янги ишга туширилган корхоналар учун кадрлар тайёрлаш харажатлари;
- бошқарув тизимлари, ихтиролар ва рационализациянинг янги қўлланиладиган технологияларини яратиш ва такомиллаштириш харажатлари.
Харажатларнинг тармоқ номенклатурасининг "Молиявий фаолият бўйича харажатлар" учинчи қисмига фоизлар, валюта операциялари бўйича салбий курс фарқлари, қимматли қоғозларга, шўъба корхоналарга ва бошқаларга инвестиция қилинган қайта баҳолашдан зарарлар, темир йўл транспортининг молиявий фаолияти билан боғлиқ бошқа харажатлар киради.

"Фавқулодда йўқотишлар" соҳаси харажатларининг тўртинчи қисми тадбиркорлик субъектларининг нормал фаолиятидан ташқарида бўлган ва темир йўл транспортида олиниши кутилмаган ҳодисалар ёки операциялар натижасида юзага келадиган ноодатий харажатларни қоплаш харажатларини ўз ичига олади. .

4.