Ўзбекистон республикаси транспорт вазирлиги тошкент давлат транспорт университети

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТРАНСПОРТ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ТРАНСПОРТ УНИВЕРСИТЕТИ


Транспорт иқтисодиёти кафедраси

Курс иши
Бажарди: МН-61 Хакбердиэв.А.Р

Қабул қилди: Хайдаров И.А.
Раимова Д.Д.

Тошкент 2022 йил

Мундарижа
I. Курснинг умумий назарий саволлари;
II. Бешта хўжаликнинг эксплуатацион харажатларини ташиш турлари бўйича тақсимлаш ва МТУда йўловчилар ва юкларни ташиш таннархини аниқлаш;
III. Темир йўл транспортида юк ва йўловчиларни ташиш таннархини аниқлаш;
IV. Харажат ставкалари усули билан юкларни ташиш таннархини ҳисоблаш;
V. Ташиш ҳажмининг ўзгаришини ташиш таннархига таъсирини аниқлаш;
VI. Меҳнат унумдорлиги даражасининг транспорт харажатларига таъсирини аниқлаш;
VII. Ҳаракатланувчи таркибдан фойдаланиш сифат кўрсаткичлари ўзгаришини иқтисодий баҳолаш.

1. 
   Курснинг умумий назарий саволлари
   

1. 
   Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи. Маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) қиймати. Харажатлар ва таннарх ўртасидаги фарқ. Темир йўл транспортида юк ва йўловчиларни ташиш таннархини ҳисоблаш хусусиятлари.
   

Ҳар қандай маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёни - бу меҳнат жараёнининг моддий ва моддий елементлари ва инсоннинг мақсадли фаолияти. Хом ашё ва материаллардан фойдаланиб, одам турли хил меҳнат қуроллари ёрдамида маълум маҳсулотларни яратади, уларнинг қиймати ишлаб чиқариш харажатлари ва янги яратилган қийматдан (ортиқча маҳсулот) иборат.
У ёки бу маҳсулотни олиш учун моддийлаштирилган ва тирик меҳнатнинг барча ижтимоий зарур харажатлари ишлаб чиқаришнинг ижтимоий харажатларини ташкил етади. Ижтимоий харажатлар маҳсулот қийматига мос келади ва уч қисмдан иборат: сарфланган ишлаб чиқариш воситаларининг таннархи (C); зарур меҳнат евазига яратилган маҳсулот қиймати (В); ортиқча меҳнат ҳисобидан яратилган маҳсулот қиймати (м).
Ижтимоий харажатлар билан бир қаторда ишлаб чиқариш харажатлари ва тақсимлаш харажатларидан ташкил топган корхонанинг индивидуал харажатлари ҳам мавжуд. Ишлаб чиқариш харажатлари корхонанинг ишлаб чиқариш фаолиятини амалга ошириши учун зарур бўлган ишлаб чиқариш омиллари харажатларининг пулдаги ифодасидир.
Тарқатиш харажатлари - маҳсулотни сотиш билан боғлиқ ишлаб чиқариш омиллари харажатлари тўплами. Бундан ташқари, корхона харажатлари иқтисодий ва бухгалтерия ҳисобига бўлинади. Иқтисодий харажатлар ташқи (аниқ) ва ички (нотўғри) бўлади. Ташқи иқтисодий харажатлар - корхона томонидан етказиб берувчиларга фойдаланилган ресурслар учун тўловларнинг барча турлари. Ушбу харажатлар гуруҳи бухгалтерия харажатларидир.
Ички (ноаниқ) харажатлар ер, бинолар, уларнинг шахсий меҳнати ва бошқаларга тегишли ресурслардан фойдаланишни акс еттиради. Ушбу харажатлар компаниянинг бошқа ташкилотлар ва жисмоний шахсларга тўловларига киритилмайди. Масалан, тадбиркор ишлаб чиқаришга пул қўйган бўлса, уни банкка қўя олмайди ва аксинча.
Маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатларга қуйидагилар киради:

• 
  ишлаб чиқаришни тайёрлаш ва ривожлантириш;
  
• 
  технология ва ишлаб чиқаришни ташкил етиш ҳисобига маҳсулотнинг бевосита ишлаб чиқарилиши;
  
• 
  табиий хомашёдан фойдаланиш, йерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш харажатлари, саноат корхоналари томонидан олинган сув учун белгиланган чегаралар доирасида ҳақ тўлаш;
  
• 
  технология ва ишлаб чиқаришни ташкил етишни такомиллаштириш, шунингдек, маҳсулот сифатини ошириш;
  
• 
  ихтиро ва рационализация, техник такомиллаштириш;
  
• 
  ишлаб чиқариш жараёнини сақлаш;
  
• 
  Оддий меҳнат шароитлари ва хавфсизлик чораларини таъминлаш;
  
• 
  екологик фондларни сақлаш ва улардан фойдаланиш;
  
• 
  ишлаб чиқаришни бошқариш;
  
• 
  кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш;
  
• 
  давлат ижтимоий суғуртаси ва пенсия таъминоти, тиббий суғурта, бандлик фонди учун ажратмалар;
  
• 
  маҳсулотни сотиш билан боғлиқ харажатлар;
  
• 
  никоҳдан кўрилган зарарлар;
  
• 
  асосий ишлаб чиқариш фондларини такрор ишлаб чиқариш;
  
• 
  номоддий активларнинг амортизацияси.
  

Корхонанинг хўжалик фаолияти натижаларини акс еттирувчи муҳим сифат кўрсаткичларидан бири маҳсулот таннархи ҳисобланади. Ишлаб чиқариш таннархи ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинган меҳнат воситалари ва объектлари таннархини (амортизация, хом ашё ва материаллар таннархи ва ҳ.к.), тирикчилик учун сарфланадиган харажатларнинг бир қисми (иш ҳақи), сотиб олинган маҳсулот таннархини акс еттиради. -тайёр маҳсулотлар, учинчи томон ташкилотларининг ишлаб чиқариш хизматлари. Харажат баҳоси корхонани бошқариш даражасини, меҳнат ресурслари, асосий фондлар ва айланма маблағлардан фойдаланиш даражасини акс еттиради. Харажат баҳоси нарх белгилашнинг дастлабки асоси бўлиб хизмат қилади, шунингдек, фойда миқдорига, рентабеллик даражасига бевосита таъсир қилади.
Иқтисодий категория сифатида таннархнинг моҳияти шундан иборатки, у корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун жорий харажатларини пул шаклида қоплашни таъминлайди.
Нархлар тоифаси харажатлар тоифасидан фарқ қилади. Харажатларнинг қуйидаги таърифи улар ўртасидаги муносабатни тушунишга ёрдам беради. Харажатлар - кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини таъминлаш учун моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларнинг қиймат кўринишида сарфланиши.
Маҳсулотларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари бир қатор мезонлар бўйича таснифланади:

• 
  ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига кўра улар асосий ва қўшимча харажатларга бўлинади. Aсосий харажатлар бевосита яратилган маҳсулотни (хом ашё, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, иш ҳақи ва бошқалар) ташкил қилади. Қўшимча харажатлар ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ (ускуналар, устахоналар ва заводнинг умумий ходимларига техник хизмат кўрсатиш ва бошқалар);
  
• 
  маҳсулот таннархига киритиш усулига кўра харажатлар тўғридан-тўғри ва билвосита бўлинади. Тўғридан-тўғри харажатларни тўғридан-тўғри маҳсулотнинг ҳар бир тури (хом ашё, материаллар ва бошқалар) бирлиги таннархига боғлаш мумкин. Билвосита харажатлар танланган базага мутаносиб равишда алоҳида маҳсулот гуруҳларига тақсимланади.
  
• 
  харажатларнинг маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига боғлиқлигига кўра улар доимий ва ўзгарувчанга бўлинади. Доимий харажатларнинг қиймати ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши билан бир хил бўлиб қолади (ижара, амортизация, техник хизмат кўрсатиш). биноларни таъмирлаш ва бошқалар). Ўзгарувчан харажатлар, аксинча, ишлаб чиқариш динамикаси таъсирида ортади ёки камаяди;
  
• 
  Харажатларни ҳисобга олиш ва гуруҳлаш усулига кўра улар оддий (хом ашё, материаллар, иш ҳақи, амортизация ва бошқалар) ва мураккаб, яъни. ишлаб чиқариш жараёнидаги функционал роли (кам қийматли буюмлар) ёки харажатлар жойи (дўкон харажатлари, умумий завод харажатлари ва бошқалар) бўйича гуруҳларга йиғилади;
  
• 
  ишлаб чиқаришда фойдаланиш бўйича кундалик ёки жорий харажатлар ва ойига бир мартадан кам амалга ошириладиган бир марталик, бир марталик харажатлар ажратилади.
  

Темир йўл транспортида ташиш таннархини ҳисоблаш халқ хўжалигининг бошқа тармоқларидаги маҳсулотларни ҳисоблашдан анча мураккаб. Бу моддий ишлаб чиқариш тармоғи сифатида транспортга хос хусусиятлар ва унинг технологик жараёнининг мураккаблиги билан боғлиқ.
Aйрим транспорт турларининг нархини аниқлаш учун учта гуруҳга бирлаштирилиши мумкин бўлган усуллар ишлаб чиқилган: ҳар хил транспорт турлари ўртасида харажатларнинг умумий миқдорини тақсимлаш: ўртача харажатларни тузатиш усуллари (унинг шартларини ўзгартириш учун коеффициентлар усули). , харажатларнинг солиштирма оғирликларини таҳлил қилиш усули, омиллар таъсир коеффициентлари усули); харажат меъёрлари усули ёки харажат ставкалари (ягона ёки кенгайтирилган). Шуни таъкидлаш керакки, транспорт ва иқтисодий адабиётларда харажатлар ставкалари усули бу харажатлар қайси моддага ва қайси елементга тааллуқли бўлишидан қатъи назар, маълум бир ҳисоблагич билан муносабатларига кўра гуруҳланган бирлик харажатларидан фойдаланишни англатади. Aгар харажатлар номенклатуранинг ҳар бир моддаси ва ҳар бир харажат елементи бўйича стандартлар (дифференсиацияланган ёки жамланган) асосида аниқланса, бу усул одатда тўғридан-тўғри ҳисоблаш усули деб аталади.
Темир йўл транспортида мавжуд бўлган ҳисобот фақат транспорт иши бирлиги учун юк ташишнинг ўртача нархини аниқлаш имконини беради (1 тонна км учун рубл, 1 вагон-км ва бошқалар). Тарифларни белгилаш учун транспорт ишининг бир бирлигининг нархини емас, балки масофага боғлиқ бўлган аниқ бир ташиш ёки алоҳида ташиш жараёнининг ўртача тармоқ (ўрта йўл) нархини билиш керак. , вагоннинг тури, унинг мулки, юклаш ва бошқа транспорт хусусиятлари.
Ташиш нархини аниқлаш усули харажат ставкаси усулининг асосий қоидаларига асосланади (операцион ишларнинг индивидуал ҳисоблагичлари учун бирлик харажатлари). Шу билан бирга, дастлабки-якуний ва ҳаракат операциялари (НCО ва ДО) учун ташиш жараёнини операциялар бўйича тақсимлаш билан консолидацияланган харажатлар ставкаларининг махсус тизими қўлланилади.
Белгиланган усул нафақат ҳаракатланувчи таркибни ишлатиш билан боғлиқ харажатларни ("боғлиқ" харажатлар деб аталади), балки доимий қурилмаларга техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш ва амортизация қилиш ва бошқаларни ("шартли собит" харажатлар) белгилайди. бу тўлиқ транспорт харажатларини ҳисобга олиш имконини беради. Бир қатор ҳолларда жамланган харажатлар ставкаларидан фойдаланиш муайян товарларни ташиш ва қўшимча хизматлар кўрсатишнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ ишларнинг айрим турлари учун харажатларни бевосита ҳисоблаш елементлари билан бирлаштирилади.

2.