Ўзбeкистон рeспубликаси

Аналитик маълумотни компьютерда кўриб чиқишни

ташкиллаштириш

Аналитик ишни компьютер дастурлари воситасида бажариш давр талабидир. Бунинг зарурияти бошқарув қарорлари учун асос бўлади- ган ахборотлами ўта тез ва ўз вақтида олинишини таъминлашдир.

Ҳозирги замон информацион технологиялари ҳамма иқтисодий маъ1умот1ами, шунингдек, корхона фаолияти таҳлилини кўриб чиқишни ҳам бутунлай компьютерлаштириш имконни беради. Натижада эса:

• иқтıсодчи-таҳлилчилар ишининг самарадорлиги ошади. Улар техник ишдан бўшаб, чуқур тадқиқотлами амалга оширишга ёрдам берадиган ижодий фаолият билан, қийин иқтисодий масалалари ечиш билан шуғул1анадилар.

• 
  иқтисодий жараёнлар чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилинади, корхона самарадорлигини ошириш усуллари ўргани1ади.
  

• таҳлилнинг тезкорлиги ва сифати, унинг умумий ҳолати ва таъсири ошади.

Аналитик ҳисобларни компьютерлаштириш замонавий электрон ҳисоблаш машиналирини қў1лаш амалга оширилади. Уларнинг базасида эса автоматлаштирилган бухгалтер, иқтисодчи, молиячи, таҳлилчи ва бошқа иш жойлари яратилмоқда.

Автоматлашган иқтисодчи-таҳлилчининг иш жойи бу информат- сия, дастур ва техник ресурслар йиғиндиси бўлиб, у аналитик ҳисоб- ларни мутахассис бошқарувида автомат тарзда амалга оширишни таъмин1айди.

Таҳлилчи автоматлаштирилган иш жойини яратиш учун шартли талаблардан бири бу техник базанинг (ҲМ ларнинг), корхона хўжа1ик фаолиятининг маъ1умот базасининг, билимлар базасининг (таҳлил методикаси ва усуллари) ва аналитик масалалар ечимини автомат- лаштирадиган дастур воситаларининг мавжудлигидир.

Таҳлилчининг автоматлаштирилган иш жойини яратиш бир қатор услубий, техник, дастурий ва информацион таъминоти билан боғ1иқ бўлган элементларни ташкиллаштиришни талаб қилади.

Услубий таъминот таҳлилни ўтказишда умумий ва хусусий услубий тизимлар йиғиндисидир.

Техник таъминот информацион тизимнинг ишлашига мў1жа11ан- ган: компютеминг турли хил моделлари, йиғиш, кўриб чиқиш, маъ1умотни чиқариш ва етказиб бериш каби техник воситалар комплексини ўз ичига қамраб олади.

Дастурий таъминотига умумтизим ҳамда махсус дастур маҳсу- лотлари киради. Умумтизим дастур таъминотига турли хилдаги маъ1умотни кўриб чиқишга мў1жа11анган универсал дастурлар, мисол учун, статистик маъ1умотларни кўриб чиқиш учун, мақбуллаштиришга оид масалаларни ечиш учун пакетлар киради. Махсус дастур таъминотига махсус соҳа бўйича ишлаб чиқилган дастурлар тўп1ами (махсус аналитик масалаларни ечишга қаратилган) киради. Улар локал ва комплекс (умумий) программалар бў1иши мумкин.

Локал дастурлар бир хи1 кўринишдаги масалаларни ечишда бир неча маротаба фойдаланишга мў1жал1анган.

Корхона фаолиятининг ҳан)ма соҳасини қамраб олувчи, комплекс таҳлил дастури жуда мураккаб тузилган тизимни ўз ичига қамраб олади. Уни ишлабъчиқаришда қуйидагилар талаб қилинади:

1. комплекс иқтисодий таҳлил масалаларини изоҳлаш;

2. 
   алгоритм ва масалани эчиш моделларини ишлаб чиқиш, яъни ШEҲМ учун масалаламинг математик изоҳлаш;
   

3. янги информацион тизимни ишлаб чиқиш, автоматлаш- тирилган иш жойи таҳлилчи учун маъ1умотлар базасини яратиши;

4. 
   Иқтисодий таҳлил масаларини эчиш учун ШEҲМ алгоритм тилида дастур ишлаб чиқиш;
   

5. автоматлаштирилган иш жойи таҳлилчини корхона фаолиятинİ бошқариш амалиётига жорий қилиш.

Автоматлаштирилган иш жойи таҳлилчининг самарадорлиги кўп ҳолда таҳлил методикаларнинг мукамаллашганлиги, замон талаблари- га қандай жавоб бериши, шунингдек, ЭҲМ ларнинг техник ҳолатига боғлиқ. ЭҲМ ларнинг функционал такомиллашиши, ресурсларни

кенгайиши иқтисодий тадқиқотлами чуқурроқ олиб боришга, аналитик масалалами мақбул усулларини кенг қў1лашга имкон яратади.

3. 
   Информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида иқтисодий таҳлилнинг ташкил этиш
   

тамойиллари ва мазмуни

Информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида

«Комплекс иқтисодий таҳ1и1»ни ташкил қилиш тизимдаги барча умумий тамойилларга асосланади. Бу билан информацион, матема- тик, техник ва ташкилий масалалар методик жиҳатдан тўғри ҳал қилинади ҳамда тизим элементларининг ўзаро алоқаси ва бошқа кичик тизимлар билан боғлиқ1иги таъмин1анади.

Уларга қуйидаги тамойиллари мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин:

Тизимли ёндашиш. “Комплекс иқтисодий таҳлил” тизими информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимининг муҳим таркибий қисми, айни пайтда ўз элементларидан ташкил топган мустақил фаолият кўрсатиб таҳлил функциясини мақбул шаклда бажарувчи тизим деб қаралади;
Тўхтовсиз ривожланиш тамойили. Мазкур тамойил анъанавий усулдаги барча назарий ва амалий томонларга математик, мантиқий, техник, технологик, ташкилий, услубий жиҳатлар ва бошқа шу кабилар) тинимсиз янги сифат жиҳатдан такомиллашган ўзгаришларни тадбиқ этиб борилишга асосланади.

Маълумотларни киритиш ва чиқаришни минималлаштириш тамойили. Унинг моҳияти маълумот1арни ортиқча киритиш, қайта ишлаш ва чиқариш масаласидаги камчиликларни бартараф этишдир. Иқтисодий таҳлил тизими бошқа тизимлардан фарқи таҳлил учун зарур бў1ган маълумотларни олади, қайта ишлайди ва фойдаланишга таҳлил натижаларини чиқариб беради, қайсики улар асосида бошқарув қарорларини қабул қилинади.

Функционал ва дастурий ёндашишнинг боғлиқ1иги. Мазкур тамойилга амал қилиш фақатгина таҳлилнинг функционал вазифаларини ҳал қилиб қолмасдан, балки комплекс дастурларни бажаришни ҳам назарда тутилишини таъмин1айди.

“Комплекс иқтисодий таҳлил”ни ташкил этишда санаб ўти1ган асосий умумтизим тамойиллар билан биргаликда унинг информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида тутган ўрнидан, вазифасидан келиб чиқадиган ўзига хос тамойилларини ҳам ҳисобга олиш зарур. Улардан энг муҳимларини кўриб чиқамиз:

Информацион технологияларга асосланган аналитик ҳисоб- китобларни мақсадга мувофиқлиги. Мазкур тамойил меҳнат талаб қиладиган ҳисоб-китобларни, уларнинг шакллантирилиш ишларини компьютерларга юклатилиши, қолган барча ижодий жараёнлар инсон томонидан амалга оширилишига асосланади.

Таҳлилнинг комплекслилиги. Хўжалик фаолиятида бошқариладиган объектни тадқиқ этишда ҳар томонлама ёндашишни билдиради;

Таҳлилнинг методик таъминотини ривожлантириш тамойили. Аналитик вазифаларни информацион технологияларга асосланишини ҳал қилиш уларни олдиндан услубий жиҳатдан ҳамда бошқарув мақсадига кўра текширишни талаб этади. Бундан ташқари, кўп хўжа1ик фаолияти тури пайдо бў1иш босқичида туради, шу сабабли мазкур тамойилга амал қилиш тизимни узлуксиз ишлашини таъминлайди.

Информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида кичик тизимларни параллель ривожланиш тамойили “Ком)илекс иқтисодий таҳлил» да аналитик масалаларни ечими бошқа тизимлар маъ1умот- ларига асосланади. Шунга кўра мазкур тизим масалаларни қайта ишлаш ва жорий этиш автоматлаштирилган бошқарув тизимидаги бошқа тизимлар фаолиятига мувофиқ тарзда белгиланган босқичлар бўйича ташкил этилади.

Услубий бирлик тамойили. Тизимнинг турли комплекс ёки блок- ларда бир турдаги аналитик масалаларни бажарилиши ва амалга ошири- лишининг ягона услубини талаб этади. У аналитик маъ1умот1ами қайта ишлашнинг тартиби ҳамда рўйҳатини бир меъ$орга келтириш имконини яратади.

Аниқ фойдаланувчига мў1жа1ланган натижавий аналитик маъ1умот1ар тамойили. Мазкур тамойил тизимда қайта ишланиб тайёр бў1ган маълумотлар миқдори, шакли, тури бўйича аниқ фойдаланувчига бошқарув қарорларини қабул қилиш учун этказиб беришни таъмин1ашга асослангандир.

«Комплекс иқтисодий таҳлил» тизимини ташкил этишда юқоридаги тамойилларига амал қилиш, унинг турли элементлари, қисмларини бошқа тизимлар билан алоқасини тартибга солиш ва самарали ишлашида ўз натижасини беради.
Ўрганилаётган кичик тизимнинг таркибий қисмларини бошқарув тизимининг тури бўйича бир-биридан фарқланган хўжа1ик фаолиятини таҳлили ташкил этади.
Улар:

• 
  таҳлил турларида ечиладиган алоҳида ва ўзаро боғ1анган объектлар;
  
• 
  комплекс ёки аналитик масалалари даражаси ва масштаби;
  
• 
  услубий, математик, техник ва ташкилий элементлардан иборат 6ў1ади.
  

Информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида аналитик масқлаларни самарали ҳал этилиши кўп жиҳатдан таҳлил методикасини такомиллашганлигига, яъни турли даражадаги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг бошқаришни замон талабларига жавоб беришига боғлиқ.
Хўжалик фаолият таҳлили бўйича методик материаллар аналитик масалалари компьютерларда қайта ишлашда фойдаланиладиган қуйидаги жиҳатларни ўзида акс эттириши зарур:
аналитик ва бошқа кўрсаткич1ар тушунчасига аниқ мазмунли таъриф берилиши;
шартли белгиларни бир хил бўлиши;
аналитик кўрсаткич1ар ҳигобларини амалга оширишда энг мақбул усуллари кўл1аш, киритиладиган ва чиқариладиган информациялами аниқ рўйҳати, шунингдек, аналитик жадвуллар шакли ва чу кабилар.
Мазкур талаблар маъ1умот1ами информацион технологияларга асосланган тарзда қайта ишлаш шартларидан келиб чиқади. Ноаниқ ёки мазмуни тўлиқ очиб берилмаган кўрсаткичлар унулитик масалалари ҳисоб-китоб қилишда, дастурларни ишлсб чиқишда мураккабликлами келтириб чиқаради. Агар кўрсаткич1cми нлıııртли белгиларини бирлиги ҳамда масалаламинг энг мақбул ечиш у›н1лори кў11анилмас экан,бу ҳам аналитик масалалари ишлаш олгтıритнı- ларини тузишда кўп1аб қийинчиликлами келтириб чиқаради.

Кўрсаткич1ами белгилашда бирликни таъмин1аш мақсадида уларни тавфисловчи сўзламинг бош ҳарфи олиниши мақсад мувофıқдир. Мисол учун, Ялпи маҳсулот — ЯМ, Товар маҳсулоти

• 
  ТМ.
  

Базис, режа, меъёрий ва ҳақиқатдаги кўрсаткич1ами ифодалаш учун сўз1ами кичик бош ҳарфларини олиш керак ва шартли белгини ифодаловчи бош ҳарфламинг юқори қисмининг ўнг томонига ёзилади. Мисол учун, ТМЪ, ТМЪ режадаги ва ҳақиқатдаги товар маҳсулоти.

Кўрсаткич1арга таъсир этувчи омллами белгилаш учун ҳам сўз1арнинг бош ҳарфи кичик кўринишда ифодаланилади ва асосий шартли шартли белгининг пастки қисмининг ўнг томонига ёзилиши керак. Масалан, ҳақиқатдаги товар маҳсулотининг кўпайиши меҳнат унумдорлигини ошиши ҳисобига бў1иши

+ТМЪ

Услубий белгиларни тў1а ва аниқ ифодаланиши аналитик масала- лари алгоритмлаш тамойилини бажарилишида муҳим роль ўйнайди. У билан ҳисоблаш ишлари рўйҳати, мантиқийлик ва бир-бирига боғ1иқлик, уламинг бажарилиши, математик изоҳланишлари таъминланади.

Информацион технолпгияларга асосланган бошқарув тизимда “Комплекс иқтисодий таҳлил“ кичик тизимининг математик таъминоти кўп томондан унинг самарадорлигини аниқлайди. У тил ва дастур воситалари комплексни қамраб олиб масалалар эчими алгоритмлами амалга оширишни таъминлайди.
Алгоритмлаш жараёнини тайёрлаш кўп меҳнат талаб қилади- ган фаолият жумласига киради. Аналитик масалалари алгоритмлари кичик тизимдаги алгоритм комплексга бирлашади, у эса бошқарув алгоритми билан бир қаторда ишчи ва стандарт алгоритмлардан иборат бў1ади.
Ишчи алгоритмлар турли вариантдаги масалалари бажаришда қўл1анса, стандарт алгоритмлар эса — зарурий тўлдириш1ар билан аниқ турдаги масалаларни ҳал қилишга тайинланган бў1ади.
Мазкур тизимнинг математик таъминотининг дастур қисми

маълумот1арни ишлашни структура (таҳлил тури бўйича) ва

босқичлари (киритиш, назорат, турларга ажратиш ва ҳоказо) бўйича бў1инади.
Услубий кўрсатма1ар билан ўзаро боғ1анган дастурлар биргаликда кичик тизимнинг математик таъминотини ташкил этади. Унинг таркибида:

• 
  аналитик масалалами математик алгоритмлари;
  
• 
  машина алгоритми;
  
• 
  намунавий дастурлар;
  
• 
  кўрсатма1ар ва бошқа таъминот қисмлари бўлади.
  

Мазкур кичик тизимни ташкил этишда информация таъминоти муҳим ўрин эгаллайди. Унинг асосини таҳлил маъ1умот1ари модели ташкил этади. Унда маъ1умот1ар жалб этилиши, тартиби, уни расмий- İаштириш каби вазифалар кўрсатиб берилади. Таҳлил масалалари тартибидан келиб чиқиб бошланғич массивлар аниқланади: маъ1умот1ар тўплаш тартиби, расмийлаштириш, оқими ва ҳажми, янгиланиш даври, сақланиш муддати чиқариладиган ҳужжатлар, уларнинг тақдим этиш тартиби ва даври алоҳида мужассамланади. Информацион таъминот бошқа информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимидаги кичик тизимлар маъ1умот1ар базасини ҳамда массивларини ўзига қамраб олади ва таҳлил тури бўйича керакли маълумот1ами сақлайди. Режа, ҳисоб маъ1умот1ари билан биргаликда киритилган ахборотлар асосида кичик тизимнинг аналитик масалаларини ечадиган функционал массивлар тўзи1ади. Фаолият натижасида чиқариладиган информациялар шакллантирилиб бошқарув эҳтиёжлари учун етказиб берилади ёки уларнинг маълумот1ар базасини тўлдиради.
“Комплекс иқтисодий таҳлил” тизимида маъ1умотлар таъминотини
қурилиши қуйидаги тамойилларга асосланади:

• 
  инфортнецион технологияларга асосланган маъ1умотлами ташкил этишда Услубий ва ташкилий бирлик бўлиш1иги;
  
• 
  бир мфирта мııълумотларни киритиш ва ундан кўп марта фойдаланиш,
  
• 
  маълумоллМл фıл8рказланҳган тарзда сақлаш;
  
• 
  маъ1умотла лл@ Й0д Йс ıҳифрларини бир тизимга келтириш;
  
• 
  бошқа тлзлфн м$$ûлЙл4фл бллcн альтıтпıсини таъминлаш;
  
• 
  савол-жавоб Жлмт& лФҳл 8¡
  

• маъ1умот1ар массивларини тизимда сақлашни таъминлаш.

Кичик тизимда маъ1умот1ар таъминотини лойиҳалаштири-лишида фойдаланиш талабига кўра маълумот1ами тайёрлашга катта эътибор берилади. У фақат зарурий маъ1умотларни эмас, балки унинг муддатини ҳам назарда тутади. Бу жиҳат эса бошқарув функция- ларини тўлиқ бажарилиши учун асос ҳисобланади.

Кичик тизимнинг самарали ишлашида техник таъминот ҳам муҳим ўрин тутади. У бир неча турдаги техник воситалар йиғиндиси- дан иборат бўлиб, аналитик масалалар унинг ёрдамида ўз вақтида ечилади.

Техник воситаларнинг қулайлиги, иш бажариш ҳажми, тезлиги ва арзонлиги замонавийлиги тизим ташкил этилаётганда эътибор беради- ган муҳим жиҳатидир.

Яна тизимнинг зарурий бў1им1аридан бири ташкилий таъминот- дир. У ўзида алоҳида шахслар ва бў1имлар, уларда кў11ани1адиган усуллар ва воситалари акс эттириб кичик тизимни ташкил этишни ва самарали функцияни таъмин1айди. Ташкилий таъминотда қуйидаги масалалар ҳа1 қилинади:

• 
  корхона таркибий бў1инма1арга бў1инади;
  

• бў1инмадаги аниқ аналитик ишга жавобгар шахс тайин- ланади;

• 
  бў1им1ардаги шахсларга таҳлил ишларини амалга ошириш топширилади ва жавобгарлиҳ юклатилади;
  

• аналитик ишлами бажаришга мутахассислар танланади ва киритилади;

• 
  бў1инма1ар ўртасидаги ўзаро алоқа ва биргаликда ҳаракат ташкил қилинади.
  

Информацион технологияларга асосланган таҳлил ишларини яна- да юқори даражага ҳўтариш учун информацион технологияларга асосланган бошқарув тизимида хоялик фаолиятини таҳлил қилувчи махсус кенгаш ташкил этилиши зарур. Мазкур кенгаш ташкилий методологик функциялами такомиллаштириш билан шуғу11аниб, кичик тизимни янада самарали ишлашини таъмин1айди.

Ташкилий таъминот усулларига: ҳуқуқий, иқтисодий, маънавий, ходимлар ва техник воситалар алоқасини тартибга солиш кабилар киради.
Ташкилий таъминот воситалари кичик тизимни яратилишига ҳамда унинг амалга оширилишига кўра икки гуруҳга бў1инади: