Ўзбeкистон рeспубликаси

ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ
ОУЙ ВА ЎРТА МАКСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКEНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

Н.Ф.ИшонқуИов, М.Қ.Пардаев, А.Т.Иброҳимов,

К.М.Мисиров, У.А.Нурманов


ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛ

НАЗАРИЯСИ

Ўзҳекистон Республикаси Øлий ва о ърта махсус таълим вазирлиги ҳузуридаги Ўқув-услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофíқлаштирувчи кенгаши томc›нидун 5230900 — “Бухгалтерия ҳисоби ва аудит” (тармоқлар ҳўйича) та ълим йўналиши учун дарслик сифатида тавсия этилган

«Сано-стандарт» нашриёти Тошкент — 2014

УЎК: 338:657.1 (075)
КБ К: 65.053

Тақризеҳилар: Хасанов Баходир Акрамович,

иқтисод фанлари доктори, профессор
Қурбонов Зият Ниязович,
иқтисод фанлари доктори, профессор
Ушбу дарслик 5230900 — «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» (тармоқлар бўйича) таълим йўналиши талабалари учун мў1жалланган бўлиб, унда
«Иқтисодий таҳлил назарияси» фанининг назарий ва услубий асослари баён қилинган. Ушбу дарсликда молия-хўжалик фаолиятини юритувчи хўжалик субйcктларида иқтисодий таҳлилнинг ташкилий ва ҳуқуқий асослари, иқтисодий таҳлилнинг фан сифатида шаклланиш тарихи ва ривожланиш босқичлари, иқтисодий таҳлилнинг предмети ва унинг олдига қўйилган асосий вазифалар, иқтисодий таҳлилнинг турлари ва шакллари, таҳлил жараёнида қў1ланиладиган усуллар ва уларнинг таснифланиши, иқтисодий таҳлилда фойдаланиладиган ахборотлар ва уларга қўйиладиган талаблар, фан-техника ривожланаётган даврда иқтисодий таҳлил жараёнига ахборот технологияларини қў1лашнинг самарали йўналишлари ҳамда бошқа шу каби масалалар чуқъур ёритиб берилган.
Дарслик Ўзбcкистон Республикаси Фан ва технологиялами ривожланти- ришни мувофиқлаштириш қўмитасининг илмий-техник дастурлари доирасида Тошкент молия институти да бажарилаётган Ф- л -93-рақамли «Ўзбcкистон Республикаси Президенти И.А. Каримов фундаментал асарлари негизида иқтисодий системологиянинг назарий-методологик асослари ва қоʼлланилиши тамойилларини ривож лантириш» мавзусидаги фундаментал грантининг илмий-тадқиқот натижалари асосида тайёрланган.
Иқтисодий таҳлил назарияси / дарслик: Н.Ф.Ишонқулов ва бошқ. -Т.: «Сано-стандарт», 2014 йил. 336 б.


УЎК: 338:657.1(075)
КБ К: 65.053
°
ИСБН 975-9943-43 € 5-9- ʼ ʼ^{\” ʼ}
^.**п.- О «Сано-стандарт» нашриётı, 2014 й.
КИРИШ

Ўзбекистон Республикасида жамият тараққиётининг барча _иа бҳал^арида, энг аввало иқтисодий соҳада ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва эркинлаштириш борасида аниқ дастур ишлаб cлıиқилган. Бу дастурнинг жорий этишдан кўзланган асосий мақсад

- Ўзбекистоннинг демократик ва бозор ислоҳотларини амалга
‹ошириш, жаҳон ҳамжамиятига кенг интеграциялашуви ва барқа- ртıр олға бориши учун мустаҳкам замин яратишдир.
Президентимиз И. Каримов: «Олдимизда турган биринчи ва асосий вазифа — бу изчил иқтисодий ўсиш, чуқур таркибий ўзга- ришлами амалга ошириш, ишлаб чиқаришни мукаммаллаштириш ва илғор технологиялар билан қайта қуроллантиришнинг бош шарти бўлган макроиқтисодий ва молиявий барқарорликка эришиш ıвуаммосидир» деб таъкидлаган. Бу, Республика иқтисодиётида фаолият юритаётган барча соҳа корхоналарининг фойда кўриш мақсадида, бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқариши ёки хизмат кўрсатишини талаб этади.
Республиканинг иқтисодий ва молиявий барқарорликка cришишида муҳим омиллар бўлиб, ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши, пул қадрсизланишини пасайтириш, экспорт ҳажмини ошириш ва бошқа шу каби макроиқтисодий ўсишни таъминлаш билан бирга мамлакатда фаолият юритаётган ҳар бир корхона, фирма, компанияларнинг хўжалик субъектлари сифатида рîвожлантиришни тақозо этади.
Корхона, фирма ва компанияларнıнг иқтисодий мустақил ҳамда молиявий барқарор фаолият кўрсатишларида уларни оқилона бошқариш, ҳисоб-китоб юритилишини бозор иқтисодиёти талабларига мослаш, молиявий менежмент ишларини тўғри йўлга қўйиш, ҳор моддий, молиявий ва меҳнат бойликларидан самарали фойдаланган ҳолда ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатишни ташкил этиш, натижада юқори фойда олиб, давлат бюджети олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида бажариш, рcзервлар ташкил этиш энг долзарб вазифалардан саналади.
Шу боис, бозор иқтисодиётини эркинлаштириш ҳар биримиздан бухгалтерия ҳисоби, ıқтисодий таҳли Ж ва аудит ҳақида маълум

3
билимга эга бўлишимизни талаб этади. Тадбиркорлик фаолиятининг муваффақияти ҳисоб-китобламинг пухталигига, пул оқимларини оқилона бошқаришлигига, молиявий масалалардаги қарорларни тўғри ва ўз вақтида қабул қилинишлигига ҳамда молиявий таҳлилнинг сифатли ташкил этилишига узвий боғлиқдир. Айниқса, бозорни тўғри ўрганишда, ҳамкорлами молиявий ишончлилигини била олишда, ўзаро ҳисоб-китоб ишларида ютқазиб қўймас1ик ва бойликлардан ўринли фойдалана олишда комплекс иқтисодий таҳлилнинг натижаларига асосланиб бошқарув қарорларини белгилаш, фойда олишнинг зарурий шарти эканлиги тажрибада бир неча бор исботланган. Бу эса, хўжалик субъектларида иқтисодий таҳлилни тўғри ташкил этиш ва самарали ўткази1иши билан боғлиқ. Бунда иқтисодий таҳлилнинг фундаменти ҳисобланган назарий ва услубий жиҳатларини пухта ўрганиш, таҳлилни самарали ташкил этилишига олиб келади.

Эътиборингизга ҳавола этилаётган «Иқтисодий таҳлил назарияси»
дарслигида иқтисодий таҳлилнинг шаклланиши, ривожланиш босқичлари, фан сифатида тан олиниши, Ўзбекистон Республикасида таҳлил фанининг ривожланиш жараёни, иқтисодий таҳлилнинг мазмуни, предмети ва вазифалари, фанлар тизимида иқтисодий таҳлилнинг тутган ўрни, таҳлилнинг энг асосий принциплари, иқтисодий таҳлил жараёнида қўллани1адиган усуллар ва уларнинг моҳияти, иқтисодий таҳлилнинг турлари ва шакллари, таҳлил жараёнида фойдаланиладиган ахборот манбалари, иқтисодий таҳлил ишларини ташкил этишнинг назарий ва услубий томонлари, комплекс иқтисодий таҳлил тизими ва ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш имкониятларини аниқлаш услубиёти, иқтисодий таҳлилда информацион технологиялардан фойдаланиш зарурияти ва улами ўрганишнинг услубий асослари атрофлича кенг ёритиб берилган.
Шунингдек, «Иқтисодий таҳлил назарияси» дарслигини тўлиқ
ўрганган талаба “Молиявий ва бошқарув таҳлили” фанини ҳам чуқур ўз1аштиришига замин яратган бў1ади ҳамда келгусида хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини иқтисодий таҳлил этиш учун муҳим дастак бўлади.
Олий ўқув юртларининг «Бизнес ва бошқарув» таълим соҳасидаги 5230900 — «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» (тармоқлар бўйича) таъ1им йўналишида билим олаётган талабалар, яъни
л›‹›ʼ летъ не л›ııхгалтcр-аудиторлар ҳамда магистратуранинг «Солиқ ва сı û у п|ıı 1 ‹›рл ислı», «Бухгалтерия ҳисоби», «Аудит», «Банк аудити», ı• лııвтъсл н сиял:ıрни бошқариш» каби мутахассисликлари учун ҳам у лı 1 ıсотлıй тиıҳ лил назарияси» дарслигидан фойдаланиш, ўз касбини ı лıтıı |ııл cгаллашига ёрдам беради.
« л‹Жл ис‹›тлий таҳлил назарияси» номли дарслик Ўзбекистон лт эс|›тıбл и каси ()1ий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги буюртмаси ııс‹›сı‹лиı т:ıйёрланди ва услубий кенгаш томонидан олий ўқув йıи1 лııри‹ла лойдаланишга тавсийа этилди.
К илтıбхонларни иқтисодий таҳлил услубияти билан чуқур лııııислıтириш мақсадида ҳар бир ёритилган мавзудан сўнг 1:ıк рт›рлаш учун саволлар ва тест вариантлари берилган.
И)арсликда келтирилган аналитик жадвал маъ1умотлари ва рақамлар ıъcспуб1икамизда фаолият олиб бораётган аниқ бир акционерлик жıııııиятининг 2013 йиллик маълумотларига асосланган ҳолда олинди.
Ушбу дарслик Тошкент молия институтининг илмий-услубий Ии cııгаши томонидан чоп этишга тавсия этилган.
Муаллифлар жамоаси мазкур дарсликни тайёрлашда ўзларининг
‹}инıматли маслаҳатлари билан яқиндан ёрдам берган Тошкент ıнолия институтининг «Молиявий таҳлил» кафедраси мудири, доцент И лакимов Бунёджон Жўраевичга, кафедра доценти Шоғиёсов Талъат Шахабовичга ҳамда Тошкент давлат иқтисодиёт университcтининг «Иқтисодий таҳлил ва аудит» кафедраси мудири, профессор Ҳасанов Баҳодир Акрамовичларга чуқур миннат- дорчилик билдиради.
И боб. ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ ВА ФАН СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИ

1. Билиш назарияси ва иқтисодий таҳлил

Билиш — фалсафа фанининг фüндаментал услубий бў1ими бў1иб, у объектив борлиқни инсон онгида акс этишининг ўргани1ишини ўргатади.

Аввало, мазкур назарияда билишнинг объекти ва субъекти тушунчаси аниқланади.

Биринчи тушунча мазмунини бевосита объектив хатти-ҳаракат, амалиёт, инсоннинг моддий фаолияти, яъни жамият ривожланиши- нинг асосини ташкил этувчи шахслар ташкил этади.

Иккинчи тушунча эса инсоннинг ўзи, жамият, инсоният яъни билиш объектига ижодий ёндашувчи шахслами билдиради.

Билиш объекти ва субъектининг диалектик бирлиги унинг ишончлилигини ва ҳаққонийлигини таъмин1айди.
Амалиёт ва унинг сезилувчи предметлари — моддий буюм- лашган, ижтимоий, иқтисодий ва экологик мазмундаги томонлари билишнинг объекти ҳисобланади.

Замонавий фанламинг усул ва услубларини умумлаштириб айтиш мурнкинки, билиш жараёнида қуйидаги воситалардан кенг фойдаланилади: анализ ва синтез, экспремент, моделлаштириш. Таъкидлаш керакки, буламинг барчасини асослайдиган ҳамда амалга оширадиган шахслардир, яъни мутахассислардиı. Улар моҳиятига кўра барча ҳолатлами юқори даражада анализ-синтез этадиган инсоннинг фıкрлаш қобилиятидир.

Фикрлаш, ижодий жараён сифатида тушунча, ҳукм, хулосаларни
ўз ичига олади.

Объектив реаллик: ҳодисалар, буюмлар, муносабатлар, кўрсаткич1ар ўз шакли ва мазмунига ҳамда хусусиятларига кўра фарқланади, гуруҳларга ажратилади ҳамда фикрлаш воситасида муайян тушунчани ҳосил қилади.

Ҳукм орқали нимадир тасдиқланади ёки инкор этилади. Таҳлил этилган жараёнлар синтез этилиб, хулоса чиқарилади.

6

Айтилганлардан маълум бў1моқдаки, билиш назарияси орқали

‹›ъргани1аётган борлиқни муайян объекти тўғрисида ишончли ва лıаққоний маъ1умотларга эга бў1амиз.

Барча тармоқ фанларнинг услубий асоси сифатида билиш назарияси иқтисодий таҳлилнинг ҳам моҳияти, зарурийлиги ва натижасини аниқлаб беради.

Иқтисодий таҳлил — амалий фандир. Агар у билиш назариясига таяниб ривожланса, инсоннинг амалий фаолиятида нафлилик ва иқтисодий самарадорлик ошади. Бу эса фаннинг амалий ҳаётда ўз ўрнини топганидан далолат беради.

«Таҳлил» сўзи грекча «аналйзис» сўзининг ўзбек тилидаги талжимаси бўлиб, у «бўламан» ёки «ажратаман» деган маънони билдиради. Демак, таҳлил деганда, тор маънода бутунни қисмларга (унсурларга) ажратиш, бўлакларга бў1иш йўли билан унинг таркибий қисимини ўрганиш тушинилади.

Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш керакки, реал воқеликда юз бераётган ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда фақат таҳлилнинг ўзи етарли бўлмайди. Инсон тафаккурига мос келувчи бошқа усуллардан фойдаланишга ҳам жуда кўп ҳолланда катта зарурат туғи1ади. Ушбу маънода таҳлилга жуда яқин келувчи «синтез» усули бў1иб, унинг ёрдамида ўргани1аётган тўп1амнинг айрим бирликлари орасидаги алоқалар ва ўзоро боғ1иқ1иклар аниқланади.

«Синтез» атамаси грекча «сйнтезис» сўзидан олинган бў1иб, «бирлаштираман», «қўшаıнан» деган маънони билдиради. Ҳозирги замон диалектикаси, синтез ва таҳлилга реал воқеликда юз бера- ётган ҳодиса ва жараёнлами ўрганишнинг илмий методлари сифа- тида қарайди. Фақат таҳлил ва синтез биргаликдагина ҳодисалами ҳар томонлама диалектик боғ1иқ1икда илмий ўрганиш имконини беради.

Анализ ва синтез (таҳлил ва умумлаштириш) категорияси ҳам иқтисодий таҳлилнинг методологик асосларидан бири ҳисобланади. Таҳлил деганда бир бутун яхлит предметни алоҳида бў1акларга бўлиб ўрганиш тушунилади. Умумлаштириш (синтез) эса ўргани1аётган объект тўғрисида яхлит хулосага келиш учун фойдаланилади. Унда объектнинг барча бўлаклари бўйича қилинган хулоса умумлаштирилади.

Ўрганилаётган аниқ хулосага келиш

бект ёки иқтисодий жараён ҳақида яХлит ва ^{Учун у таҳлил қилинади ва барча} х^{улосалар}

^{умумлаштирилади. Таҳ}_лил бор жойда умумлаштириш, умумлаштириш

учун эса таҳлил қилиш лозим. Шу _{туфайли} бири билан узвий ^боғ1иқ_{ликда қаралади.}

ушбу ^катэгориялар бир-

^{Аммо шуни э тир ф} этиш лозимки, таҳлилнинг тури жуда кўп. У ^{табиатда, жамиятда ва инсон тафаккурида содир бўлад}иган ^{жараён-}

ларни ўрганади. БиЗ ^Ў2ганадиган _таҳлил

микроиқтисод даражасигқ мансуб холос.

иқтисодий ^{таҳлилнинг} фақат
Лекин боЗор иқтисодиёти

^{шароитида иқтисодий} бил, таҳлиллар тиЗилИıида мıлҳ н ърин эгаллайди.
^Таҳлил бİ1 Р Мумлаштириш ўртасидаги _{боғлиқ1икнинг} ^{иқтисодий таҳлилга тегишлж} қисмини қуйидагича ифода э_тиш муа икин:

Таҳлил (анализ)	^УИРИИ1ТИ1^ШтÎТиСҳ ^фсинтез)
Ҳисобот йилининг натиж си чораклари, ойлари ^бЎ/ича ўргани1ади	^Ҳисобот^йилининг^уму^жжıий ^натижаси ^бўйича^ў^ргаıжи1ади
^Корхона^фаолияти^алоҳида бўлинмаИари бўйича ^ўр^Қаниıади	Корхонанилıг тҳат й натижаси ^бўйича^ўрганилади

^{Реал воқеликда —} >ҳиат ва жамиятда юз ^{бераётган} ҳодиса Вâ ^{жараёнлами таҳлилсиз ў}рганиб бўИмайди. Эслаб ^кЎр инг-а, Сизга ёшлик чоғингизда ^Ота-оналарингиз _{ррÎурувватини бураб қўйса}

^{ҳаракатланувчи ЎЖҲcÎ2}_Ққ машина ёки ётқизиб
- турғизсан гиз

товуш чиқариб ^ғ1аЖ_диган қўғирчоқ” совғ_{о қилганларида,}