Ўзбeкистон рeспубликаси

тарихий тараққият жараёнида аталган номлари

30 йил1арга келиб таҳлилнинг кўлами кенгая борди. Таҳлил

қилиш учун фақат бухгалтерия баланси моддалари эмас, балки

хўжа1ик фаолиятининг бошқа кўрсаткич1ари ҳам таҳлил этила бошланди. Натижада тематик таҳлил вужудга келди ва баъзи мавзуларга бағишланган адабиётлар нашрдан чиқа бошлади. Бунга мисол қилиб Н.Э.КОлосовнинг «ОcҲОаБИ 3КОаоМwэcхоро ауа ма cэ6эcзоииуОCТрл Б ррпеқрипиихмсхД (1931 й), А.Р.А1эк- сандровскийнинг «Ка хймуиис ии аиидЖИҲ3 па6ОТБИ ррпенрипиис+итии» (1932 й), А.Ф.Масановнинг «ллмауc н аҲдиИҲ3 ХО3сииcаэриииоñ қе»хеосҲОГw рипеприпмррҲҲлл (1934 й), А.А.Афанасевнинг «АҲа- ЖИҲ3 ОТуэра ИиҚОМаИуи эҲҲсих нпеннпҲсиҲии›и (1938 й) китобларини келтиришимиз мумкин.
1940 йи11арга келиб собиқ иттифоқда «Хўжа1ик фаолиятини таҳлил
қилиш» фани фан сифатида тў1иқ шаклланди. Бу даврга келиб ушбу фан бўйича дарсликлар яратилди ва олий ўқув юртларида мустақил фан сифатида ўтила бошланди.
60-70 йиллардан бошлаб эса иқтисодиёт тармоқлари бўйича таҳлил фани ихтисослашиб борди ва таҳлил фанининг бир қанча турлари вужудга келди. Кейинги йилларда •са иқтисодий таҳлил фанининг назарияси устида кўп ишлар олиб борилди ва таҳлил назарияси фан сифатида шаклланди.
80 йи11арнинг хусусияти шундаки, бу даврда иқтисодий таҳлил фанининг назариясини яратиш бўйича ҳудудий мактаблар вужудга келди. Жумладан, Москвада М.И.Баканов ва А.Д.Шеремет раҳбарлигидаги мактаб. Булар «Теопии аКОҲОоҲоэcКоръо аиимҲ3а» китобини 1987, 1990, 1995 ва 1997 йи11арда қайта нашрдан чиқардилар. Минск олимларидан В.В.Осмо1овский, В.И.Стражев, Л.И.Кравченко, Н.А.Русак ҳамкорликда 1989 йи1да «Теопиис аиианииса хосхииcзаэимоñ песземииоcТу» дарслигини яратди. Киевлик олимлардан И.И.Каракоз ва В.И.Самборский ҳамкорлигида 1989 йи1да «Теопми аКОҲомоэcКоро аиимҲ3а» деган дарслик ёзилди. Ўзбекистонлик олимлардан И.Т.Абдукаримов, М.Қ.Пар- даев, М.М.Тў1ахўжаева, А.Т.Ибрагимов, А.Шоалимов1ар ҳамкорликда таҳлил фанининг ўзбек мактабига асос солдилар. Эндиликда барча МДҲ давлатларида «Иқтисодий таҳлил» мустақил фан сифатида олий ўқув юртларида ўқити1иб келинмоқда. Бу албатта корхоналар фаолиятини бошқаришда, унинг молиявий барқарорлигини
ва рақобатбардошлилигини таъмин1ашда энг муҳим тадбирлардан бири бў1иб ҳисобланади.
Фаннинг юқорида таърифИанган тадрийъий ривожланиш йўилидан ҳам кўринадики, бугунгı кунда иқтисодий таҳлил муҳим ıккита қисмга ажратилган. Яъни бошқарув таҳлили ва молиявий таҳлил қисмларига. Бошқарув ва молиявий таҳлил биргаликда хо малик юритувчи субъектларнинг иқтисодий таҳлилини ташкил этади.
Ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида, иқтисодий таҳлил (молиявий ва бошқарув таҳлили) ҳам янгиланиш даврини бошдан кечирмоқда. Унинг мазмуни режанинг бажарилишини таҳлил қилишдан жаҳон андозалари талабларига жавоб берадиган кўрсаткичлами ўрганишга қаратилмоқда. Бу борада ижтимоий маҳсулотдан ялпи ички маҳсулот ва шундан келиб чиқадиган кўрсаткич1ар тизимига ўтиш кўзда тутилмоқда.

3. 
   Ўзбекистон Республикасида иқтисодий таҳлилни ташкил топиши ва ривожланиши
   

Табиат ва жамиятдаги ҳодисалар сингари иқтисодий ҳодисаларнинг ҳам таркибий қисмларини билмай туриб, яъни таҳлил қилмай туриб, уларни илмий жиҳатдан ўрганиб бўлмайди.

Анализ ибораси «аналисйс» сўзидан олинган бў1иб, «бў1аман»,
«ҳал этаман» деган маънони билдиради. Бинобарин, таҳлил мураккаб ҳодиса ва предметларни таркибий қисмларга бўлиш, ажратиб қўйиш асосида кўрсаткич1арни таққослаш ва ўрганиш демакдир. Маълумки, корхоналарда иқтисодий самарадорликни ошириш, фаолият- нинг сифат ва миқдор кўрсаткич1ари бўŞича муваффақиятларни ўрганиш ва уни такомиллаштиришнинг қулай йўл1арини белгилаш — иқтисодий таҳлилни ташкил қилишнıнг зарурий шартларидан биридир.
Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий таҳлилнинг роли кескин ошади, чунки бошқаришда олдинги маъмурий-буйруқбозлик тизимидан воз кечилиб янги, эркин иқтисодий механизмлар орқали бошқариш тизими шаклланади. Олдинги таҳлил асосан, режа кўрсаткич1арини асослашга, унинг бажарилишини таъмин1ашга қаратилган эди. Бугунги кунда эса, ҳар бир хўжалик субъекти ўз фаолиятини мустақил равишда бошқаради. Бу ўз навбатида
таҳлилнинг ролини оширади. Иқтисодий таҳлил орқали ҳар бир субъектда мавжуд бў1ган ички ва ташқи имкониятлар аниқланади, уларни амалиётга сафарбар қилиш чора-тадбирлари ишлаб чиқилади.
Иқтисодий таҳлил орқали ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги ҳамда мамлакатнинг иқтисодий салоҳияти аниқланади. Бунда, таҳлил учун манба бў1иб, йиғма статистик маъ1умот асос бў1а олади. Хўжалик фаолиятини таҳлил қилишдан мақсад корхона ва бирлашмаларнинг иш фаолиятига объектив баҳо бериш ва хўжа1илc юритишнинг самарадорлигини янада оширишдан иборатдир. Бундай таҳлил натижалари корхонанинг хўжалик фаолиятини доимо назорат қилиб туришни, унга раҳбарлик қилишда хатога йў1 қўймасликнинг олдини олишга хизмат қилади. Хўжа1ик фаолиятини таҳлил қилиш қуйидаги тамойилларга амал қилган ҳолда амалга оширилади:

• 
  Илмий асосланган тамойил;
  
• 
  Объективлик тамойили;
  
• 
  Тизимли ва комплекслик тамойили;
  
• 
  Оперативлик тамойили;
  
• 
  Умумийлик тамойили.
  

Иқтисодий таҳлилнинг вазифаси — ушбу бандларда келтирилган вазифалар билан чекланмайди. Корхона фаолияти шу даражада серқирраки, таҳлил жараёнида унинг ҳамма жиҳатларини ўрганиш лозим. Шундай экан, таҳлил вазифаси ҳам кўп қирралидир.
Таҳлил жараёнида барча камчиликлар аниқланади. Бошқарув қарорларини қабул қилишда эса аниқланган камчиликларга келгусида йўл қўймас1ик чора-тадбирлари ишлаб чиқилади. Шу тариқа камчиликлар бартараф қилиниб, хўжа1ик фаолиятининг узлуксиз равишда такомиллашуви ва самарадорлиги ошиб бориши таъмин1анади.
Иқтисодий таҳлилининг асосий вазифаси — бу корхоналар фаолиятида фойда миқдорини кўпайтиришнинг тўғри ва оптимал йўл1арини аниқлаб беришдир. Агар корхона фаолиятида фойда миқдорининг ошишига нарх-навонинг кўтари1иши ёки атроф муҳитга зарар етказиш эвазига эришилса, буни ҳеч қачон корхона муваф- фақияти деб бў1майди.
Иқтисодий таҳлил олдида турган муҳим вазифалардан яна бири - бу корхона меҳнат жамоаси фаолиятининг иқтисодий натижасини
аниқлашдир. Таҳлил қилиш жараёнида ташқи ва меҳнат жамоасига боғ1ик омиллар аҳамиятини ўрганиш лозим. Бунда фақатгина эришилган натижалами меъёрий ёки ҳисобот даври натижалари билан таққослаш билан чегараланиб қолиш керак эмас. Энг муҳими - мамлакат эришган ютуқлари, рақобатбардош маҳсулот кўрсаткичлари ва дунё илмий-техника даражаси билан солиштириш муваффақиятлар гарови эканлигини унутмасликдир.
Масалан, таҳлилни қуйидаги масштабларда амалга ошириш мумкин:

• 
  халқ хўжа1ик таҳлили;
  
• 
  корхоналар хўжалик фаолиятининг таҳлили.
  

Халқ хўжалиги таҳлилида иқтисодиётнинг бутун тарнıоғи, айрим регионларнинг иқтисодий кўрсаткич1ари динамикаси, ўсиш даражаси ва уларнинг ривожланишдаги ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятлари ўрганилади.
Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида ҳисоб ва ҳисоботни икки қисмга бў1иш қабул қилинган:

1. 
   Бошқарув ҳисоби:
   
2. 
   Молиявий ҳисоб (умум бухгалтерия ҳисоби, хусусан, солиқ ҳисоби).
   

Шунга мувофиқ иқтисодий таҳлил ҳам икки қисмга: молиявий ва бошқарув таҳлилига бў1инади. Ўз навбатида молиявий таҳлил ташқи ва ички молиявий таҳлилга, бошқарув таҳлили эса ички бошқарув таҳлилга бўлинади.
Ташқи молиявий таҳлил бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи асосида, ички молиявий таҳлил бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи ва тезкор ҳисоботлар асосида олиб борилади.
Ички бошқарув таҳлили эса тезкор ҳисоботлар на бошқарув ҳисоботи асосида олиб борилади.
Иқтисодий таҳлилнинг мақсади бу корхонани ҳисоботлар орқали ўтган даврда, таҳлил қилинаётган вақтда ва келажакда эришилган ва эришиладиган молиявий натижалари ва молиявий ҳолатига баҳо бериш ҳамда иқтисодий ташхис қуйидагидан иборатдир.
Иқтисодий таҳлилнинг асосий босқичлари:
Таҳлилнинг мақсадини аниқлаш ва унга ёндошиш йўлларини белгилаш. Бу босқичда корхонанî кўрсаткич1ари уларнинг халқ

хўжалиги, тармоқ бўйича миқдорларига, ўтган давр ва режадаги лиажмларига. Бошқа турдаги корхоналар кўрсаткич1арига солиш- тириш.

Таҳлил учун қилинган ахборотлар сифатига баҳо бериш. Бу босқичда ахборотларнинг тўғри1игини ҳисоботлардаги кўрсаткич- ламинг таҳлил талабларига жавоб бера олишлиги текширилади.
Таҳлилнинг усулларидан фойдаланган ҳолда таҳлил ўтказиш ва унинг натижаларини расмийлаштириш. Ушбу босқичда бевосита таҳлил ўткази1ади ва унда унинг усуллари мажмуасидан фойдаланилади, тегишли хулоса чиқарилади.