Ўзбeкистон рeспубликаси

Иқтисодий таҳлил ҳам аниқ фан сифатида қуйидагилар ҳақида махсус билим беради•

• 
  Иқтисодий жараён, ҳодиса ва воқеалами ривожланишини, ўзгаришини объектив (ташқи) ва субъектив (ички) таъсир этувчи омиллар билан умумий боғлиқ ҳолда ўрганиш;
  
• 
  Ўрганилаётган фирма, ташкилот, муассаса ва уюшмаларнинг фаолиятини тўлиқ ва кенг ўрганган ҳолда аниқ ва хқлисона баҳо бериш;
  
• 
  Ижобий ва салбий таъсир этган омилларни аниқлаш, рақамларда кўрсатиш ва ҳисоблаш;
  
• 
  Бор бўлган имкониятлар, самарадорликни оширишни йў1- йўриқ1арини кўрсата олиш;
  
• 
  Илғор ғоя ва тажрибалами ўргани1аётган жараёнга қў1лаш йўналишларини белгилаш.
  

Нфолиявий ва бошқарув таҳлилида ўргани1аётган ҳодиса ёки жараён майдадан-йирикка, оддийдан-мураккабга ёки аксинча ўргани1ади, ҳамда умумий бирлиги ва бир-бири билан узвий боғ1а- ниши эътиборга олинади. Демак, хўжа1ик фаолиятини таҳлили фıрмалар- нинг иқтисодий фаолиятини объектив ва субъектив омилларни эътиборга олиб ўрганади.
Турли мулкчилик тизимига асосланган иқтисод бозор механиз- мининг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Унинг субъектлари бў1ган корхона ва ташкилотлар, алоҳида тадбиркорлик фаолияти билан шуғу1ланувчи субъектлар мулкнинг эгаси ва тасарруф этувчиси сифатида уни тўғри бошқаришдан манфаатдордирлар, бу эса, албатта, содир бўлаётган хўжалик жараёнлари ва ҳодисаларини даврий кузатишни, фаолият натижавийлигини батафсил ўрганишни иқтисодий таҳлил қилишни талаб этади. Шу жиҳатдан корхона (фирма) фаолиятини бошқаришнинг муҳим воситаси ва қуроли бў1ган иқтисодий таҳлил ўта аҳамиятли ҳисобланади.
Белгиланган режаларнинг амалда қандай бажарилаётгани ёки ишлаб чиқаришни бориши тўғрисида реал аҳволни бухгалтерия
ҳисоби ёрдамида ўргани1ади. Бухгалтерия ҳисобида шаклланган маъ1умотлар пировард натижада бошқарув эҳтиёжлари учун ишлатилади. Бошқарув қарорлари эса таҳлил маълумот1арига асосла- нади. Демак, иқтисодий таҳлил режа, бозордаги аҳвол ва бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида объектдаги ўзгаришни миқдор ва сифат жиҳатдан ўрганади ҳамда баҳо беради. Унинг ёрдамида йўл қўйилган камчиликлар топилади ҳамда тугатилади, объектни янада ривожлантириш йў1лари белгиланади ёки самарали ишлашни таъминлайдиган йўналишга ўтказилади. Бу эса, бошқарув қарорларини нечоғлик реал қабул қилинишига асос бўлади.
Демак, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маълумотлар ҳам иқтисодий-таҳлил воситасида қайта ишланар экан. Бу билан таҳлилнинг бошқарув фаолиятини тўғри эканлиги ва унинг моҳияти янада яққолроқ кўринади.
Бошқарув жараёнида тартибга солиш фüнкцияси — бошқа- рувчи субъектнинг энг мақбул бошқарув қарорларини қабул қилишда ўта муҳим ҳисобланади. Бу билан, ўргани1аётган объектга комплекс ёндашилиб, бутун бир тузилмани ижобий ва салбий жиҳатлари назарда тутилган ҳолда энг мақбул чоралар ёки тадбирлар белгилинади. Натижада, бошқарув объекти фаолияти ёки дастуридаги салбий ҳолатлар тугатилади ва бошқарув дастурларига аниқлик киритилади. Мазкур ишлар бевос“ита иқтисодий таҳлил ёрдамида амалга оширилади. Чунки, тартибга солинаётган ҳар бир объект ҳар томонлама чуқур ўрганилади.
Бошқарувда асосий фаолиятни ишончлилигини таъминлашда назорат этишнинг ҳам роли каттадир. Унинг ёрдамида фаолиятнинг бориши, уларнинг нечоғлик ҳаққонийлиги- текширилади. Текшириш жараёнини сифати, ишончлилиги ошириш учун таҳлилнинг усуллари, тамойилларидан фойдаланилади ва шу асосда керакли хулосалар ёзилади.
Мисол учун, корхонада аудит текширишларида молиявий ҳолат; барқарорлик; натижалар ва шу кабилами ўрганади.
Айтиб ўтилган барча бошқарув функциялари корхонани иқтисодий ривожланиши учун тайинланган. Бироқ, корхонани фақат- гина иқтисодий тузилма деб қараш ҳам, унга бир томонлама
ёндошишни келтириб чиқаради. Чунки, унинг ўзига ҳос ижтимоий, экологик ва бошқа шу каби жиҳатлари ҳам мавжуд.
Демак, корхона тузилмасида ижтимоий, экологик жараёнлами ҳам таҳлил этиш ундаги мазкур йўналишдаги ҳақиқий аҳвол ва унинг такомиллаштириш масалаларини ўрганади ва уларга таъсир этади.
Буламинг натижаси эса, иқтисодий жараёнларга кўрсатган таъсири билан аниқланади.
Фıкримизни умумлаштириб, шу нарсалами айтиш мумкинки иқти- содий таҳлил корхонани бошқаришнинг муҳим функцияларидан биридир.
Унинг ёрдамида:

1. 
   бошқарув қарорларини илмий асосланиши таъмин1анади;
   
2. 
   мулк ва маб1ағ1ардан фойдаланишнинг муқобиллик шартларини белгилайди ва бошқарувчи улар қаторидан ўзи учун мақбул бўлган оптимал вариантлами танлайди;
   

в) истиқболли бошқариш учун замин тайёрлайди.

2. 
   Иқтисодий таҳлил фанининг предмети Республикамизда рақобатдош иқтисодиётни шакллантириш
   

жараёнида корхоналарнинг янада ривожланиши бевосита уларни бошқариш тизимига боғлиқдир. Иқтисодиётида корхоналар фаолиятини самарали бошқариш учун эса улар фаолиятини муттасил ўрганиб, таҳлил қилиб туриш кун тартибидаги асосий масалалардан бири бў1иб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам барча бошқарув бўғин1арида иқтисодий таҳлил муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, иқтисодий таҳлил воситасида ахборотлар ҳамда маъ1умот1ар ўргани1иб, қайта ишланиб жамият ҳамда алоҳида олинган корхоналарнинг фаолияти тезкорлик билан йў1га солиб тузилади.
Фан - техника янгликлари асосида ишлаб чиқаришни янги техника ҳамда технология билан таъмин1аш, модернизация қилинган ишлаб чиқариш имкониятларидан жадал фойдаланиш, бошқарув тизимини, хўжалик механизмини замонавий усуллар ҳамда янги имавацион ғоя1ар билан такомиллаштириш негизида иқтисодиётни ривожлантириш ҳамда шу асосда халқимиминг фаровқнлигини янада юксалтириш ҳозирги даврда олдимизда турган долзарб вазифалардир. Бу вазифаларни муваффақиятли бажариш учун

саноат корхоналарининг фаолиятини ҳар томонлама ҳамда мунтазам тарзда иқтисодий таҳлил қилиш даркор.

Эркин иқтисодий муносабатлар шароитида иқтисодий таҳлил жараёнида ўргани1аётган ҳодиса ёки жараён майдадан-йирикка, оддийдан-мураккабга ёки аксинча, умумийликдан энг кичик омилга қадар ўрганади ҳамда умумий бирлиги ва бир-бири билан узвий боғ1аниши эътиборга олинади. Демак, иқтисодий таҳлил фани фирма ва корхоналаминг иқтисодий — ижтимоий фаолиятини объектив ва субъектив омилларни эътиборга олган ҳолда ўрганади.
Фаннинг предмети дейилганда, шу фан нимани ўргатади деган саволга жавоб бериши лозим бў1ади. Ҳар қандай мустақил фан ўзининг предметига эга. «Иқтисодий таҳлил» фанининг предметига кенг маънода қарайдиган бў1сак, у иқтисодий фан сифатида таҳлил қилинаётган объект хўжа1ик фаолиятининг барча соҳаларини ўз ичига олади. Лекин ҳар бир иқтисодий фан ўзига хос хусусиятга, ўзи ўрганадиган предметига эга. Бу фақат шу фанга хос бў1иб, имкони борича бошқа фанларда такрорланмаслиги лозим. Бу талаб шу фаннинг мустақил фан сифатида фаолият кўрсатиши ур.ҳун асосий шартлардан бири ҳисобланади.

«Иқтисодий таҳлил» фанининг предмети том маънода таҳлил қилинаётган объектнинг хўжа1ик фаолİятидир. Аммо, «Бошқарув ҳисоби», «Молиявий ҳисоб», «Статистика», «Молия», «Аудит»,

«Маркетинг», «Менежмент» каби фанларнинг ҳам предмети кенг маънода хўжа1ик фаолиятидир. Бу фанлар ҳам хўжалик фаолиятида содир бў1аётган ижтимоий — иқтисодий жараёнларнинг у ёки бу жиҳатини ўргатади. Демак, ҳар бир фаннинг, шу жумладан, «Иқтисодий таҳлил» фанининг ўзига хос ва мос жиҳатини,ъунга тегишли предметини аниқлаб олиш лозим.
Таҳлил фани хўжа1ик фаолиятида содир бў1аётган барча ижтимоий-иқтисодий жараёнлами ўз ичига олади: Аммо, бу жараёнламинг содир бўлиш пайтини эмас, балки унинг натижасини ўрганади, объектда содир бў1адиган иқтисодий жараёнлар унинг бизнес режасида кўзда тутилган маълумотга асосланса, жараённинг содир бў1ишини қонуний жиҳатдан ҳужжатлаштириш билан «Бошқарув ҳисоби», «Молиявий ҳисоб» ва «Статистика» каби фанлар шуғул- ланади. Шу жараёнларнинг натижаси маъ1ум даврларда (ой, чорак,
йи1) жамланиб борилади ва турли ҳисоботларда ўз аксини топади. Таҳлил эса айнан ана шу тузилган ҳисоботларга, жамланган ҳужжатларга асосланади.
«Иқтисодий таҳлил» фанининг предмети ҳақида турли иқтисодий адабиётларда иқтисодчи олимламинг қарашлари турлича талқин этилган. Масадан, иқтисодчи олим М.Қ.Пардаев таҳлилнинг предме- тига қуйидагича таъриф берган: «Таҳлил фанининг предмети, хўжа1ик фаолиятида объектив (ташқи) ва субъектив (ички) омиллар таъсирида содир бў1ган, бў1аётган ва бў1адиган ижтимоий-иқтисодий жараёнлами маълумотлар манбаида ифодаланган кўрсаткичлар тизими орқали унинг ҳолатига баҳо бериш ва яхшилаш йўлларини ишлаб чиқишни ўрганишдан иборатдин›.
“ Ушбу олимнинг фикрларига қўшилган ҳолда, биз ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида «Иқтисодий таҳлил» фанининг предметига қуйидагича таъриф беришни лозим деб топдик.