Ўзбeкистон рeспубликаси

Корхонани бошқаришнинг энг қулай ва нафии усулларини ишлаб чиқиш, илғор ғоя ва тажрибаларни ўрганилаётган ҳодисага қўллаш йў1 йўриқларини кўрсатиб бериш, тегишли ахборотлар манбаини етказиб бериш;

Энг тўғри ва оқилона, келгусида иш юритиш ва корхоналарни бошқариш бўйича хулосалар бериш;

Корхоналарни ривожлантиришнинг жорий ва истиқболли режаларини тузиш учун иқтисодий кўрсаткичлар асосини аниқлаш;

Режанинг бажарилишига объектив баҳо бериш ҳамда уни бажаришда корхоналарга боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган омиллар ва сабабларни бир-биридан ажратган ҳолда аниқлаш;

Корхоналарнинг хўжалик фаолияти жараёнида эришиши мумкин бўлган натижаларни олдиндан аниқлаш;

Корхоналарни ривожлантиришга асос бўладиган иннавацион ғояларни иқтисодий жиҳатдан асослаш;

Корхонанинг истиқболли режаларини тузиш учун иқтисодий кўрсаткичлар асосини аниқлаш;

Қабул қилинган бошқарув қарорларини мақбуллигини ўрганиш (Бошқарувнинг иерархик тузилишидаги барча босқичлар бўйича).

Бозор иқтисодиёти шароитида «Иқтисодий таҳ1и1»нинг вазифаси ушбу юқорида таъкидланган вазифалар билан чекланмайди. Бозор шароитида корхоналар фаолияти шу даражада серқиıраки, таҳлил жараёнида унинг ҳамма жиҳатларини ўрганиш лозим бўлади. Шу сабабли ҳам, иқтисодий таҳлилнинг вазифаси ҳам кўп қирралидир. Биз эса шу каби вазифаларнинг айримларини санаб ўтдик холос.
Энди эса, юқоридаги таҳлил вазифаларининг айримларига чуқурроқ назар ташласак. Яъни иқтисодий таҳлилнинг энг асосий вазифаларидан бири унинг бимес-режа билан боғлиқлигидан келиб чиқади. Таҳлил жараёнида биринчи томондан бизнес-режани амалга ошганлигини ўрганса, иккинчидан, хўжалик фаолиятини батафсил ўрганиб, келгуси давр учун бимес-режани тузишда тегишли ахборотларни тўплаб боради. Режали иқтисодиёт шароитида хўжалик фаолиятининг асосий кўрсаткич1ари давлат томонидан белгиланган ва шу сабабли таҳлил ишларини ҳам
юқори давлат ташкилотлари амалга оширган. Бугунги бозор ъи
иқтисодиёти шароитида эса ҳар бир корхона ўз фаолиятини ўзи мустақил белгилайди, ўзи бизнес-режа тузади, унинг натижаларини ҳисоботларда акс эттиради ва назорат қилади. Шу туфайли ҳам таҳлилнинг роли ва вазифаси кундан-кунга ошиб бормоқда. Ûҳунки, бимес-режанинг ҳар бир кўрсаткичи иқтисодий жиҳатдан асосланган бў1иши лозим. Бу эса таҳлил орқали амалга оширилади.
Ҳозирги кунда бизнес-режани тузиш, унга киритиладиган кўрсаткичлар бўйича қатъий белгиланган андоза йўқ. ÎÎунга зарурият ҳам бўлмаса керак. Чунки, бир қанча корхона бир соҳа билан шуғу1ланса ҳам, уларнинг иш услуби ҳар хил, ўзига хос бў1иши табиий. Аммо, умумий йўна1иш бўйича кўрсаткичлар тизими бир-бирига ўхшаш ва боғлиқ бўлиши мумкин. Шу туфайли таҳлил жараёнида бимес-режанинг бажарилиши даражасини чуқур ўрганиш, шу орқали унинг фаолиятига объектив баҳо беришдек муҳим вазифа ҳам ушбу фан зиммасига юклатилган.
Бизнес-режани бажариш жараёнида маъ1ум қонуниятга эга омиллар билан бирга кўзда тутилмаган тасодифий омиллар таъсир қилиши ҳам мумкин.
Иқтисодий таҳлилнинг навбатдаги вазифаларидан бири шу омилларни аниқлаш ва ҳар бирÎнинг таъсирини ҳисоблашдан иборатдир. Бу эса бозор муносабатларининг шаклланиши жараёнида вужудга келган кўпгина янги кўрсаткич1ар ва омиллар таъсирини аниқлайдиган таҳлил усулларини ишлаб чиқишни тақозо қилади.
Омилли таҳлил натижа кўрсаткичига таъсир этувчи омилларни ҳисоблаш йў1и билан таҳлил қилинаётган кўрсаткични яхшилашнинг ички ва ташқи имкониятларини аниқлаш ва уни келгуси давр учун сафарбар қилиш йўл1арини ишлаб чиқиш имконини беради. Ҳозирги турли мулк шаклидаги ишлаб чиқариш корхоналарини давлат томонидан молиялаштириш бутунлай барҳам топган бир пайтда, ички имкониятларни ахтариб топиш ва уни хўжалик фаолиятига сафарбар қилиш муҳим омиллами аниқлаш ва улар таъсирини аниқлаш орқали амалга оширилади. Бундан кўриниб турибдики, бозор иқтисодиёти шароитида таҳлилнинг асосий вазифаларидан бири натижага таъсир этувчи омилларни чуқур ўрганиш, ички имкониятларни ахтариб топиш ва уларни хўжалик фаолияти самарадорлигини оширишга сафарбар қилишдан иборатдир.
Таҳлилнинг навбатдаги муҳим вазифаларидан бири иқтисодий жараёнларнинг диалектик боғлиқлигидан келиб чиқади. Қайси соҳа бў1масин, иқтисодий жараён содир бў1иши учун меҳнат воситаси, меҳнат предмети ва жонли меҳнатнинг мужассамлиги лозим бўлади. Иқтисодиётнинг бу элементлари самарадорлигини оширмай туриб бошқа кўрсаткич1ар миқдорининг юқори бўлишига эришиб бўлмайди. Шу туфайли таҳлил жараёнида моддий, молиявий ва меҳнат ресурслари самарадорлигини ошириш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда моддий-техника базасининг бошқа элементларга тўғри келишини таъмин1ашга катта эътибор бермоқ лозим. Масалан, юқори меҳнат унумдорлигига эга бў1ган, илғор технологияга асосланган ускуна мавжуд. Лекин шу ускунани ишлата оладиган, шунга малакаси етарли бў1ган мутахассис керак бў1ади. Агар корхонага режа бўйича 100 нафар ходим керак бў1са, унинг штатида шунча ходим банд бўлса, аммо, тегишли мутахассис бўлмаса бундай ҳолатда корхонанинг моддий-техника базаси ҳам, меҳнат ресурслари ҳам самарасиз бў1ади.
Техника ва технология такомиллашдими, демак ходимларнинг малакаси ҳам шунга мос равишда ошиб бориши лозим. Шундагина тегишли, кўзда тутилган натижага эришиш мумкин. Акс ҳолда, қилинган тадбирлар, сарфланган харажатлар тегишли самара бермаслиги табиий. Бу ҳолатламинг ҳаммаси таҳлил орқали аниқланади ва аниқланган вазиятдан тегишли хулоса қилинади.
Таҳлил жараёнида барча камчиликлар аниқланади. Бошқарув қарорларини қабул қилишда эса аниқланган камчиликларга келгусида йў1 қўймас1ик чора-тадбирлари ишлаб чиқилади. Шу тариқа камчиликлар бртраф қилиниб, хўжалик фаолиятининг узлуксиз равишда такомиллашуви ва самарадорлиги ошиб бориши таъминланади.
Кўриниб турибдики, иқтисодий таҳлилнинг вазифаси бозор муно- сабатлари шаклланаётган бугунги шароитда ҳам, келажакда ҳам корхоналар хўжа1ик фаолиятини узлуксиз яхшилаб бориши учун иқтисодий дастак сифатида муҳим аҳамиятга эга бў1ади.

4. 
   Иқтисодий таҳлил фанининг фанлар тизимида тутган ўрни ва улар билан боғлиқлиги
   

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида иқтисодий таҳлил фанининг бошқарувдаги ўрни ортиб бормоқда. Иқтисодий таҳлил фани бошқа фанлар замирида вужудга келди да кўпгина фанларга нисбатан янгидир. Иқтисодий таҳлил фани мустақил фан сифатида шаклланди ва ривожланмоқда.

Шунга қарамай, республикамиз мустақилликка эришганидан кейин иқтисодий таҳлил фани мазмуни ва таркиби жиҳатидан тубдан
ўзгарди. Режали иқтисодиёт шароитида барча фанлар сîнгари иқтисодий таҳлил фани ҳам режанинг бажарилишини назорат қилиш, унга таъсир этувчи омилларни аниқлаш, юқоридан кўр-кўрона туширилган режани асослашга қаратилган эди.
Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий таҳлил ҳақиқатдан ҳам амалиётда хўжа1ик юритувчи субъектларга, мулк ва иш эгаларига хизмат қиладиган бў1ди. Олдинлари корхоналарнинг хўжа1ик фаолияти юқори ташкилот ва давлат нуқтаи-назаридан таҳлил қилинган бўлса, эндиликда бевосита шу корхона, унинг меҳнат жамоаси ва мулк эгаси нуқтаи-назаридан таҳлил қилинадиган бўлди. Бироқ, барча ҳолда ҳам

давлатнинг манфаати ҳисобга олинади. Чунки, бозор иқтисодиёти шароитида ҳам корхона билан давлат ўртасидаги алоқалар эркин равишда ўзаро манфаатли иқтисодий муносабатларга асосланади.

Ҳозирги бозор муносабатлари шароитида иқтисодий жараёнлар ва муносабатлардаги бундай ўзгариш1ар ҳар бир фан ва иқтисодий механизмлар мазмунини сифат жиҳатидан янгилашни, тубдан қайта кўриб чиқишни тақозо қилмоқда.

Иқтисодий таҳлил хўжалик муносабатлардаги объектив зарурат талабидан келиб чиққан аниқ фан бў1ишига қарамасдан бошқа фанлардаги умумий қонуниятлар, усул-услублар, тамойиллар кабиларга риоя қилади. Яъни, кўпгина фанлар билан ўзаро боғ1иқ. Жумладан, иқтисодий таҳлил умумиқтисодий назария фани билан бевосита алоқадордир. Чунки, объектларни иқтисодий таҳлил қилиш умум иқтисодий қонунларга асосланади ва умум қабул қилинган категориялардан фойдаланилади. Умум иқтисодий назария фанида категориялар ва атамаламинг моҳияти ҳамда мазмунини очиб бериладиган бў1са, иқтисодий таҳлилда эса ушбу категориялар ва атамалар фаннинг усул-услубларидан фойдаланган ҳолда турли томондан ўргани1ади. Мисол учун, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи категориясини оладиган бў1сак, умум иқтисодий назария фанида ушбу категорияни моҳияти ва мазмунни нимадан иборат эканлиги, қандай аниқланиши, таркиби нималардан иборат бў1ишини билиб олишимиз мумкин. Иқтисодий таҳлил фанида эса маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи кўрсаткичини давалар, уларнинг таркибидаги ўзгариш1ар ҳамда ўзгариш1арга таъсир этган омиллар ва шу кабилар бўйича таҳлил қилишимиз мумкин.

Табиат, жамият ва тафаккурни ривожланиши ҳақидаги фалсафий таъ1имот1ар ҳам таҳлилда фойдаланилади, яъни умумий ривожланиш, ўргани1аётган жараёнга диалектик қараш ва ҳоказолар.