Ўзбeкистон рeспубликаси

албатта Сиз уни нима

ҳаракатга келтираётганлигиИлİ ёки нима

ёрдамида товуш

^чиқарилаётганлигини ^{билмоқчи бў1иб уни}

^{пачоқлаб “бў1акларга} бўлиб”, “қисмларга ажратиб” _{кўргансиз.} ^{Кўриниб турибдики, инсон}_нинг аналитик қобилияти унинг ақлини таниган дастлабки ^кун £тф@_{аноқ бошланар ва бунда у ҳодиса ва} ^{жараёнларни ўрганишдд} қўл1айдиган дастлабки усуллардд_н бири ҳам таҳлил бў1ар экан. ^Таҳлилнинг вужудга ^{келишини}нг _{тарихий} ^{чегараларини тавсифлашиб} Ёнғоқни бўлишни ўзиёқ _- таҳлилнинг бошланишидир" деб ^айтисҳа_ди.

^{Шундай қилиб, таҳлил} деганда, кенг маънода бу _ини таркибий

^{қисмларга ажратиш Ва} уларни барча ўзаро алоқалари _ҳарıда

боғ1иқ1икларини ўрганишга асосланган атроф муҳитдаги ҳодиса ва прcдметлами билиш усули тушинилади.
Маълумки, таҳлил тушинчаси жуда кенг маънога эга бўлиб, у турли соҳа ва йўна1ишларда қў11анади. Фан ва амалиётда таҳлилни жуда кўп турларини учратиш мумкин: кимёвий, физик, математик, статистик, иқтисодий ва ҳ.к. Улар албатта бир-биридан ўрганаётган тıбектлари, мақсадлари ва ўрганиш услублари билан фарқ қилади.
Юқоридаги фикрларга таянадиган бўлсак, иқтисодий таҳлил ўз фаолиятида диалектиканинг асосий тамойилларига асосланади. Улар қуйидагилардан иборат:
-доимо ҳаракат;
-ўзаро алоқа ва ўзаро боғ1иқлик;
-сабаб-оқибат;
-координация ва субкоординация;
-қарама-қаршилик;
-миқдор ўзгаришидан сифат ўзгариши;
-инкоми-инкор ва бошқалар.
Таҳлилнинг хусусияти, зарурийлиги ва қимматли томони, у воқеа- ҳодисалами динамикасини ўрганади.
Бу жараёнда мазкур фан тадқиқ қилиш мумкин бўлган объектив реаллик; предмет ва ҳодисалар у ёки бу томон ҳамда жиҳатларга кўра бошқалар билан бевосита ва билвосита боғ1иқ бў1ган ҳолда, доимо ҳаракатда, ўзгаришда деб ўрганилади.
Иқтисодий ҳодисалами бир-бирларига боғлиқлигини, ўзаро ҳаракат- ларини, алоҳида юзага чиқишини ва бошқа томонларини ўрганмас- дан туриб, уларнинг тузилиши, ҳаракат қонунлари, хусусиятларини ўрганиб бў1майди. Бу эса муайян иқтисодий объектни муҳим белгиларга кўра бўлакларга бўлиб, сўнгра уларни умумийлигини таъмин1овчи жиҳатларини таҳлил ёрдамида аниқлаб тегишли хулосалар олишда ҳамда улардан амалиётда фойдаланишда жуда муҳимдир.
Инсон томонидан иқтисодий фаолиятдаги турли воқеалар кузатилиб уларнинг натижалари тўғрисида маъ1умот1ар олинади яъни фактлар тўпланади.
Маъ1умки фанда воқеалар бевосита ўзи таҳлил этилмайди, балки улар қайд этилган фактлар бўйича ўрганилади.

Эмперик билишлар бўйича қайд этилган фактлар фанга киради, қайта ишланади ва сақланади. Лекин инсон томонидан қайд этилган фактлар бир бутун воқеа ёки предметни ўрганиш учун етарли ҳисобланмайди. Бунинг учун ўргани1аётган объект муайян белгилар бўйича гуруҳлар ва ёки бў1акларга ажратилиши зарур. Булардан маълум бўлмоқдаки аниқ объект тўғрисида илмий фактлар тўп1аш, уларни таҳлил қилишдан бошланар экан. Юқорида айтилган- лардан шу хулосага келиш муıнкинки таҳлил, жамият ёки табиатдаги воқеа ва ҳодисалами ўрганиш усули бў1иб юзага чиқади.

Бир бутун объектни фıкран бў1акларга бў1иб ўрганиш таҳлилда ўта аҳамиятли тадқиқот усули бў1иб ҳисобланади. Мазкур усул ўргани1аётган ҳодисани ички моҳиятини очишда ва уни турли омилларга боғ1иқ1игини аниқлашда жуда муҳимдир. Бундай фткрлаш- да фалсафанинг абстракт усул-услубларидан кенг фойдаланилади.

Таҳлилда бир бутун ҳодиса ёки предмет бў1ак1арга бў1иниб, унинг ҳар бир алоҳида томонлари ўргани1ади. Лекин, бу билан ўрга- нилаётган объектни тўла маънода тавсифлаб бўлмайди. Бунинг учун, объектни ўргани1аётган томонларини умııмлаштириб, умумий жиҳатлами хосил қилиш керак. Мазкур масала синтез усули билан амалга оширилади.

Таъкид1аш керакки, ҳодиса ёки жараёнлар ўрганилиб илмий хулосалар чиқарилишида таҳлил ва синтез усули биргаликда ҳаракат қилади. Мазкур тартиб объектнинг диалектик бирлигини таъминлайди. Бу билан тадқиқ этилаётган предмет ёки ҳодисаларнинг диалектик бирлигини ҳар томонлама билиш мумкин.

Фактлар таҳлилидан назарий синтезга ўтиш индукция ва дедукция методлари ёрдамида амалга оширилади.

Индукция — алоҳида фактлар билимидан умум билимларга (яъни қонунлар ёки бошқа амалий ва зарурий алоқалами акс эттирадиган) ўтиш усулидир.

Дедукция — фикрлами умумийликдан хусусийликка татбиқ этиш усулидир. Бунда, умумий таснифдаги қонунлар, боғликликлар хусусий таснифга ўтказилади.

Индукция ва дедукция категориялари иқтисодий таҳлилнинг муҳим методологик асослари сифатида намоён бў1ади. Ушбу категориялар иқтисодий таҳлилнинг кетма-кетлигини таъминлайди.
Масалан, индукция деганда ўргани1аётган объектнинг хусусий- лик дан умумийликка қараб ўргани1иши тушунилади. Бунга мисол қилиб меҳнат унумдорлиги таҳлилини олиш мумкин. Унга вақт нуқтаи назаридан қарайдиган бў1сак, уни бир соатлик меҳнат унумдолиги, бир кунлик, ўн кунлик, бир ойлик, бир чораклик, ярим йиллик, тўққиз ойлик, бир йиллик меҳнат унумдорлигн даражасигача умумлаштириш мумкин. Ёки айнан ушбу кўрсаткични макон нуқтаи назаридан қарайдиган бў1сак, олдин бир кишининг меҳнат унумдорлиги, бир ҳт›ълинıнанинг, меҳнат унумдорлиги ва бутун меҳнат жамоасининг умумий меҳнат унумдорлиги даражасигача ўрганиш мумкин.
Дедукция методида таҳлил қилинаётган объект умумийликдан хусусийлик сари, яъни умумий кўрсаткнчлардан хусусий (кичик) кўрсаткичларга қараб ўрганиш тушунилади. Бу усулга мисол қилиб бирлашмада фойда режасининг бажарилишини олиш мумкин. Ушбу кўрсаткич олдин бутун бирлашма бўйича ўргани1ади, сўнгра унинг алоҳида корхоналари (фıрмалари) бўйича, уларнинг алоҳида бў1инмалари бўйича кетма-кетликда ўрганилиб, умумий натижага қайси бўғин ва бў1инмаларнинг ижобий ёки салбий таъсир қилинганлиги тўғрисида хулоса қилинади.

Индукция ва дедукция усулларининг бир-бири ва амалиёт билан

боғлиқ1игини қуйидаги чимада ифодалаш мумкин:

Индукция	Дедукция
Хусусийликдан умумийлик сари ўрганиш	Умумийликдан хусусий сари ўрганиш

Макон ва замон категориялари ҳам иқтисодий таҳаҳлилнинг муҳим методологик асосларидан биридир. Зеро, барча иқтисодий жараёнлар маконда (хўжа1ик юритувчи субъектда) маълум бир замон доирасида (вақт мобайнида) содир бўлади. Шу туфайли замоннинг ўтиши билан макондаги натижа ўзгаради ва унинг тескариси, яъни маконнинг ўзгариши билан замон ўтгандан кейин натнжа бошқача бўлиши мумкин.

Масалан, маконга корхоналами, иш жойларини, фирма каби

хўжа1ик юритувчи субъектларни мисол келтириш мумкин. Булар

таҳлилнинг объекти. Замон деганда эса уларнинг маълум бир ҳисобот даври тушунилади. Маконда содир бў1ган жараёнлар маъ1ум бир ҳисобот даври (замон) ўтгач жамланади ва умумлаштирилади. Бу ҳам шу ҳисобот даврини таҳлил қилиш учун маълумот манбаи бўлиб ҳисобланади.

Макон ва замон ўртасидаги ҳамда уларнинг амалиёт билан боғлиқ1игини қуйидагича ифодалаш мумкин:

МАКОН	ЗАМОН
Корхона, фирма каби хўжалик юритувчи субъектлар	Ҳисобот даври (ой, чорак, ярим йиллик ва йиллик)

Сабаб ва оқибат категорияси ҳам бевосита иқтисодий таҳлилнинг методологик асоси сифатида намоён бў1ади. Иқтисодий таҳлилда натижа ва омиллар тушунчаси мавжуд. Иқтисодий фаолият натижасини ифода этган бирорта кўрсаткич натижа кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Буни фалсафий жиҳатдан қарайдиган бў1сак — оқибатдир. Аммо шу оқибат ўз-ўзидан содир бў1майди. Унинг замирида бир қанча сабаблар бор. Бу сабаблами иқтисодий таҳлилда омиллар деб қаралади. Масалан, ишлаб чиқарилган махсулот ҳажми (оқибат) бир қанча омилларга, яъни ходимлар сони, уларнинг малакаси, меҳнат унумдорлиги, қў11анилаётган технотогик жараён, хом ашёнинг ўз вақтида сифатли таъминоти каби омилларга (сабабларга) боғ1иқ.
Иқтисодий таҳлилда натижа ўзгаришига омиллар таъсири аниқ малумотлар асосида аниқланади. Демак, сабабнинг оқибатга таъсири ўргани1ади. Булар ўртасидаги боғ1иқ1икни қуйидагича ифодалаш

САБАБ	ОҚИБАТ
ОМИЛЛАР	НАТИЖА
Ходимлар сони, меҳнат унимдорлиги ва ҳ.к	Маҳсулот ҳажми

Сабаб оқибатга олиб келганидек, омиллар тасири ҳам бирор натижага олиб келади. (Ижобий сабаб яхши оқибат, ижобий омил юқори натижага олиб келганидек, салбий сабаб ёррон оқибатга, омилларнинг салбий таъсири натижанинг пасайишига олиб келади.