Ózbekstan respublikasí bilim,ilimí HÀm innovaciyalar arnawli bilimlendiriw minstrligi

MAZMUNÍ
Kirisiw..................................................................................................2
I.BAP Yumor-satiraliq erteklerdin sòzlik qurami haqqinda tùsinik
1.1Sózlik quram hám onıń rawajlanıwı.........................................................2
II.BAP Yumor-satiraliq erteklerdiñ basqa tiller menen baylanisi............................................9
2.1 Yumor-satiralıq erteklerde túrkiy hám monǵol tillerine ortaq sózlerdiń qollanılıwı.......................................................................................................9
2.2. Yumor-satiralıq erteklerde arab tilinen awısqan sózlerdiń qollanılıwı..................................................................................................23
III.BAP Yumor-satiralıq erteklerde parsı-tájik tillerinen awısqan sózlerdiń qollanılıwı...................................................................................................22
Juwmaqlaw.........................................................................................30
Paydalanılǵan ádebiyatlardıń dizimi...............................................31

KIRISIW
I.1. Sózlik quram hám onıń rawajlanıwı
Kúndelikli pikir awısıw jaǵdayında paydalanıp kiyatırǵan sózlerdiń jıynaǵı sózlik quramdı quraydı. Ol tildiń baylıǵın kórsetedi.¹
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bir neshe tariyxıy dáwirlerdi basınan keshirdi hám sol dáwirler dawamında tolıp atırǵan ózgerislerge ushıradı. Onda qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, ótken hám házirgi dáwirdiń tolıq kórinisi kórinedi.
Sózlik quram haqqında sóz etkende rus ilimpazı V.K. Favorin tómendegishe bahalaydı: “Sózlik quramda biziń barlıq bilimimiz, oyımız, pikrimiz, túsinigimiz, biziń barlıq qabil etken sezimlerimiz, emociyamız, qayǵı-quwanıshımız kórinedi”.²
Tildiń sózlik quramı xalıqtıń ekonomikalıq, mádeniy hám siyasıy turmısınıń ózgeriwi hám rawajlanıwı menen tikkeley baylanısta bolatuǵınlıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı tildiń ishki rawajlanıw nızamları arqalı ishki hám sırtqı derekler tiykarında jańa túsiniklerdi ańlatatuǵın jańa sózler sózlik quramǵa enip, al turmıs zárúrliklerinen shıǵıp qalǵan túsiniklerdi bildiretuǵın sózler gónerip, geyparaları hátteki sózlik quramnan shıǵıp qalıp ta otıradı.
Qazaq ilimpazları da sózlik quram haqqında tómendegishe toeriyalıq máǵlıwmatlar keltiredi: “Sózlik quram – belgili bir tildegi barlıq sózlerdiń jıynaǵı. Sózlik quram millettiń ózine tán kásibi menen turmıs tirishiligin tutas sıpatlaydı. Millettiń ruwxiy hám materiallıq mádeniyatı bay bolsa, onı jetkerip súwretleytuǵın sózlerde sonshelli kóp hám qúdretli boladı. Negizinde millettiń tilindegi barlıq sózler sózlik qorda toplanıp, túsindirme sózlikke enedi.”¹
Qaraqalpaq tili, tiykarınan alǵanda, mine usınday sózlerdiń esabınan óziniń sózlik quramın rawajlandırıp kiyatır. Máselen, óndiris, qurılıs, baslama, kárxana, talıqlaw, sanaat ,minetleme, úndew, baǵdarlama, mánáwiyat, klick, paynet, ilaj, tadbirkar usaǵan sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasına sońǵı jıllar ishinde jańadan kirgen sózler bolıp tabıladı. Al, gúle, sharıq, háykel, halqa, árebek, shıǵır,bolıs, oayz usaǵan sózler gónergen sózler.
Sózlik quramdaǵı ulıwma xalıqlıq leksika menen birge neologizimler, terminler, kósiplik sózler, dialektller, jargonlar, ádebiy hám awızeki xalıq leksikası t.b. kiredi. Sózlik quramda sózler kúndelikli turmısta jiyi (aktiv)qollanılatuǵın, sol tilde sóylewshilerge túsinikli bolıp keletuǵın ortaq sózler, sonday-aq, siyrek (passiv) qollanılıwdaǵı, hámmege birdey túsinikli emes terminler, gónergen sózler, neologizmler, jargonlar bar. Usıǵan qaray sózlik quramdaǵı sózlerdi qazaq tilinde ulıwma xalıqlıq hám ulıwma xalıqlıq emes leksika dep bóledi. Tildiń sózlik quramınıń eń baslı jáne turaqlı bólegi – negizgi sózlik qor. Sózlik quram negizgi sózlik qorǵa qaraǵanda ózgeriske ushrap, tildiń tariyxıy rawajlanıwında ózgerip otıradı.²
Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikası turmıstıń barlıq tárepin óz ishine alatuǵın bay sózlik ǵáziyneden turadı. Ol tildiń ishki rawajlanıw nızamlarına sáykes sózdiń payda bolıw, jasalıw usılları, sonday-aq basqa xalıqlar menen qatnas nátiyjesinde sóz awısıwı arqalı keńeyip jetilisip kiyatır. Máselen: bas degen sózden qosımta qosılıw usılı arqalı baslıq, basshı, basshılıq, baslama, baslawısh, baslawshı, basqarma; is degen sózden islew, isker, ekinshi bir jańa sózler payda bolǵan. Al, jurt degen sóz házirgi xalıq degen sózdiń mánisinde de kóship ketken eldiń, úydiń ornı mánisinde de qollanıladı. Demek, sematikalıq máni ózgerisi nátiyjesinde eki túrli sóz payda bolıp otır.
Usı joqarıdaǵı sózlerdiń barlıǵı da jeke sózler sıpatında qaraqalpaq tiliniń
sózlik quramında óz ornına iye.
Sonday-aq, maqluqat, jámiyet, násil usaǵan arab tilinen awısqan sózler, zerger, dárt, úmit usaǵan parsı tilinen awısqan sózler, klass, partiya usaǵan rus tili arqalı awısqan sózler qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına qaraqalpaq xalqınıń usı xalıqlar menen tariyxıy qatnasları nátiyjesinde dóregen.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı óziniń túpkilikli sózleri, tuwısqan Orta Aziya túrkiy xalıqlardıń tiliniń tásiri hám ózlestirmeleri esabınan bayıp rawajlanıp otıradı.¹
Endi biz qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı tariyxıy shıǵısı boyınsha qanday sózler toparınan turatuǵınlıǵın kóreyik.
Hár qanday tildiń sózlik quramınıń tiykarın kórsetetuǵın sózlik qatlam sol tildiń óz sózleri bolıp tabıladı. Olar sol xalıqtıń pútkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan, onıń milliy ózgesheliginiń sózlik quramdaǵı tiykarǵı kórinisinen derek beretuǵın leksikalıq birliklerdiń tiykarınan turadı. Tildiń sózlik baylıǵınıń dáslepki irgesi áne usı sózlerden qalanǵan, onıń kelesi rawajlanıwı da sózlerdiń dógereginde payda bolǵan.
Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamı degende biz onıń tiykarǵı tábiyatın kórsetetuǵın, qaraqalpaqlardıń pútkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan, sózlik quramdaǵı milliy ózgeshelikleriniń tiykarǵı kórinislerinen derek beretuǵın sózleriniń jıynaǵın túsiniwimiz kerek. Máselen: bas, kóz, kún, taw, jer, suw, eshki, sıyır, iyt, buzaw, quwanısh, jaqsı jaman, kók, al, bar, kel, ket, kesh, erte, sen, men, ol, ata, ana, qız, ul, bes, altı, júz usaǵan sózler sol óz sózlik qatlamnıń elementlerinen ibarat.
Sózlik quram ishki derekler tiykarında bayıǵanda mine usınday óz sózleriniń sematikalıq hám grammatikalıq usıllar arqalı kem-kem tolıqtırılıwı, al sırtqı derek-
ler tiykarında bayıǵanda, sol sózleriniń ústine basqa tillerden sózlerdiń qosılıwı, sonday-aq basqa tillerden awısqan sózlerdiń tiykarında qaraqalpaq tiline tiline tán sóz jasaw usılları arqalı jańa leksikalıq birliklerdiń payda bolıwı iske asadı. Sol arqalı tildiń sózlik baylıǵı udayı keńeyip otıradı.
Óz sózlik qatlamǵa kirmeytuǵın sózlerdi belgilewde mına nárselerge de
itibar beriwimiz kerek. Tilimizde basqa tillerden awısqan kópshilik sózlerden qaraqalpaq tiline tán sóz jasaw usılları, máselen, qosımtalar qosılıw arqalı ekinshi bir mánili sózler dóreytuǵınlıǵı belgili. Al endi bunday sózlerdi óz sózlik qatlamǵa kirgizemiz be yamasa qosımta qosılǵan sóz túbiriniń basqa tillik shıǵısın esapqa alıp, awısqan sóz dep qaraymız ba?
Kópshilik til ilimpazları bunday ózlerdi de óz sózlik qatlamǵa kirgiziwdi maqul kóredi. Máselen, rus leksikologlarınıń biri N.M.Shanskiy bul tuwralı dep jazadı: Máselen, yamshik, aerisani, gazetniy, etyutnik,shturmovshina hám taǵı basqa usılarǵa usaǵan sózler rus sózleri emes, ózge tillerden awısqan sózler, óytkeni qurılısında ózge tillik túbirler bar /yam – tatar tilinen, etyut – francuz tilinen, shturm – nemis tilinen dew oǵada nadurıs bolar edi.”¹
Durısında da bunday sózlerdi óz sózlik qatlamnıń birlikleri sıpatında qaraǵan maqul.
Qaraqalpaq tilinde basqa tillik shıǵısqa iye sóz túbirlerinen qaraqalpaqsha qosımtalardıń járdemi menen dóregen sózlerdiń sanı oǵada kóp. Máselen, tájikshe
– parsısha shıǵısqa iye paxta sózinen paxtashılıq, paxtalıq, xosh sózinen xoshlasıw, arablıq shıǵısqa iye súwret sózinen súwretshi, shayır sózinen shayırlıq, xabar sózinen xabarlasıw, italyanlıq shıǵısqa iye karniz sózinen karnizshı payda bolǵan.
Sonday-aq, shet tilden awısqan bazı bir sózler qaraqalpaqsha sózler menen birge jup sózlerdiń bir bólegi sıpattında da qollanıladı. Máselen, kúsh-quwat, saw-

salamat sózleriniń ekinshi bólegi arab tilinen awısqan, biraq olar qaraqalpaqsha kúsh, saw sózleri menen juplasıp qollanılıp, pútin bir jıynaqlawshı ekinshi mánilerdi ańlatıp tur.
Bunday sózlerdi de óz sózlik quramda qaraw kerek. Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamınıń negizin ulıwma túrkiy tilleine ortaq sózler quraydı, óytkeni qaraqalpaq tili genealogiyalıq jaqtan túrkiy tiliniń qatarına kiredi. Sonlıqtan da bul topardı quraytuǵın tillerdiń leksikasında ulıwma ortaqlıqtıń, usaslıqtıń bolıwı nızamlı nárse. Burın bir túrkiy til bolǵan házirgi ózbek, qazaq, qırǵız, qaraqalpaq, uyǵır, ázerbeyjan, túrkmen, noǵay, tatar, bashqurt, shuvash, yakut, t.b. tiller, álbette, óz aldına ayırım til bolıp bólinip shıqqanda, olardıń hár qaysısınıń leksikasında sol tillerdiń barlıǵı ushın birdey ortaq sózler boladı. Mine usı ortaq sózler hár bir tildiń óziniń tariyxıy dáwirler dawamında rawajlanıwınıń barısında ayrım fonetikalıq ózgerislerge ushraǵanı bolmasa, tiykarınan túpkilikli tiykarın saqlap qalǵanın kóremiz.
Qaraqalpaq tili morfologiyalıq jaqtan jalǵamalı tillerdiń qatarına kiredi.Jalǵamalı usıl tek ǵana qaraqalpaq tiline emes,barliq túrkiy uyalas tillerge tán.Sonlıqtan da túrkiy tillerge ortaq sózlerdiń morfologiyalıq jaqtan ózgeriwinde de ulıwmalıq bar. Máselen, olardıń formasınıń ózgeriwi ushın sóz túbirlerine belgili qosımtalar jalǵanadı: júzimli, júzimlik, júzimlikte: balalı,balam, balalıq, balalıqtıń, balalar, basshı, basshılıq, basshılıqtı taǵı basqa.
Bul jerdegi sóz túrlendiriwshi hám sóz dóretiwshi xizmetti atqarıp turǵan qosımtalar basqa túrkiy tillerde de ushırasadı. Biraq, olar hár tildiń óziniń jeke ayrıqshılıǵına qaray hár túrli fonetikalıq qurılısqa hám variantlarǵa iye. Máselen, balalıq, balalar degen sózlerdegi –lıq, -lar, degen qosımtalar noǵay tilinde –lıq/ -lik, -lar/-ler túrinde ushrassa, ózbek tilinde –lik, -lar túrinde, al qazaq tilinde –lıq/-lik, -dıq/-dik, -tıq/-tik, -lar/ler, -dar/der, -tar/ter túrinde ushrasadı. Bunday usaslıqlardı ortaq sózlerdiń morfonologiyalıq jaqtan ózgeriwindegi usaslıq retinde belgilep ótiw menen bir qatarda, olardı ulıwma túrkiy tillerdiń grammatikalıq qurılısındaǵı uqsaslıqlar dep qaraymız.
Mine bulardıń barlıǵı da házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasındaǵı túrkiy tiller ushın oraq sózlerdiń elewli tárepleri bolıp esaplanadı.
Ulıwma túrkiy tiller ushın ortaq sózler qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınan orın alıp, sózlik quramdı rawajlandırıwda óziniń tiykarǵı xizmetin atqarıp kiyatır. Olar ózleriniń tariyxıy kelip shıǵıwı jaǵınan da, kúndelikli turmısta keń hám jedel qollanılıwı jaǵınan da házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasındaǵı sózlik quramnıń tiykarǵı toparın quraydı.