Ózbekstan respublikasí bilim,ilimí HÀm innovaciyalar arnawli bilimlendiriw minstrligi

II.2. Yumor-satiralıq erteklerde arab tilinen awısqan sózlerdiń qollanılıwı
Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń belgili bir bólegin arab tilinen awısqan sózler quraydı. Arab tilinen sóz awısıw tiykarınan arablardıń Orta Aziyanı jawlap alıwı jıllarınan baslandı. Usı waqıttan baslap túrkiy tillerge arab tili birlikleri kire basladı. Orta Aziyada Islam tiliniń tarqalıwı, Arab mádeniyatınıń tásir etiwi arab tilinen sóz awısıw qubılıslarına sebepshi boldı. Usıǵan baylanıslı sózler hám terminler birim-birim awısıp bardı. Biraq házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı anaw yaki mınaw arablıq shıǵısqa iye sózdi mına waqıtta kelip kirgen sóz dep dál waqtın kórsetiw qıyın.¹
Arab tilinen kelip kirgen sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasına awızeki hám jazba túrde qońsı xalıqlardıń tilleri arqalı, sonday-aq, tikkeley awıstı. Olar sózlik qordan orın aldı. Máselen: qálem, ádebiyat, millet, múddet usaǵan sózler túpkilikli sózlerdey jedellikke iye. Bunday sózlerdiń arab tilinen kirgen sózler ekenligi kúndelikli turmısta qollanılw jaǵdayında hesh qanday sezilmeydi.
Arab tilinen ayırım sózlerdiń hám terminlerdiń awısıw qubılısı dinniń xalıq kópshiliginiń turmısına oǵada kúshli túrde sińip ketiwine baylanıslı. Házirgi jiyi túrdr keń qollanılıp kiyatırǵan arablıq shıǵısqa iye sózler hám terminler tildiń leksikasında sol jedelligi menen qaldı da, al jańa túsiniklerdiń payda bolıwı menen gónerip, áhmiyetin joyıltqan ayırım arab sózleri qollanılıw jedelliginen ayırılıp, sózlik quramnan derlik shıǵıp baratır. Máselen, iblis, waqım usaǵan sózler derlik qollanılıwın joyıltıp baratırǵan sózlerden ibarat.
Bunday sózler kórkem ádebiyatta súwretlenetuǵın waqıyanıń jaǵdayına, onıń eski dáwirge tiyisliligine baylanıslı dáwir kórinisin beriw ushın anaw ya mınaw qaharmannıń leksikasında ǵana ushrasadı.
Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı arablıq shıǵısqa iye sózler menen terminler turmıstıń kópshilik táreplerin óz ishine aladı. Olardıń bir qatarı diniy túsiniklerge baylanıslı bolsa, ekinshileri sawda islerine, úshinshileri ilim hám mádeniyatqa, t.b. baylanıslı sózler bolıp keledi. Olar tómendegilerden ibarat: medrese, alım, ilim, tariyx, muǵallim, maqala, hárip, usıl, nama, naǵıs, millet, minber, násil, hasıl, xalıq, maqluqat, ruwx, sadaqa,parız, ázireyil, duwa, zikir, quran, súnnet, jin ,iblis, shaytan, áwliye, aqıret, janaza, iyman, molla, iman, jabbar, awmiyin, haywan, maymıl, paqır,pikir, ǵayrat, qıyal, qımbat, qazı, arza, dáreje, sháriyat, wákil, jállat, wázir, daw, jámiyet, watan, zulım, ásker, qarar, esap, máni, mektep,májilis, ájayıp, arza, sapar, sálem, sabır, másláhat, almas, marjan, mısal, xabar, dúkan, halwa, raxmet, nesip, amanat, awhal, hámir, húrmet, nápes, saat, sawal, súwret, fán, xızmet, miynet, xat, awqat, hayal, mánzil, bále, payda, sebep, qárep, kárámat, ráhát, ómir, dáreje, zaman, t.b.
Arab tilinen awısqan sózler,tiykarınan alǵanda, atlıq sózler bolıp keledi, siyrekrek kelbetlikler de ushrasadı. Buǵan joqarıda keltirip ótken sózlerdiń ulıwma toparı dálil bola aladı. Al basqa sóz shaqapları boyınsha arab sózleri tilimizde ushrasa bermeydi. Sonlıqtan da olardıń túrkiy tillerdegi bul ózgesheligin kórip, professor N. A. Baskakov arab sózleriniń awısıwındaǵı elewli belgi retinde olardıń túrkiy tillerde atlıqlar, jekke-siyrek kelbetlikler qumarındaǵı geypara sózlerdi esapqa almaǵanda basqa atawısh sózlerdiń túrkiy tiller tárepinene ózlestirilmegenin belgilep ótedi.¹
Qaraqalpaq tilinde arab tilinen awısqan adam atları da ushrasadı. Mısalı: Abbaz, Áliy, Hamza, Ániypa, Asan, Ámet, Maxmud, Ospan, t. B. Sonday-aq arab tilinde adam atın bildirmeytuǵın, tek ǵana ápiwayı sózler sıpatında qollanılatuǵın jaǵdayları da bar. Máselen: Ádil, Dáwlet, Maqset, Qurban, Sabır, Sadıq, Sapar,
Ábilzaman, Abdulla, Shayix-Abbaz, Jámiyla, Zaynap, Fatima, t.b. Bunday jay sózler sıpatında da, adam atları ornında da kele beredi.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı óziniń túpkilikli sózleri, tuwısqan Orta Aziya túrkiy xalıqlardıń tiliniń tásiri hám ózlestirmeleri esabınan bayıp rawajlanıp otırǵan. Bunda arab leksikasınıń rolı úlken .Sonıń menen bir qatarda arab sózleriniń góneriwi hám qollanılıwı órisiniń keńeyiwi haqqında gáp etilgende J. Shámshetov tómendegishe bólip kórsetedi: Arab leksikası óziniń aktivligi jaǵınan ekige bólinedi.
1. Gónergen sózler(inshalla, qálamulla)
2. Túpkilikli sózler dárejesine kóterilgen sózler (kitap, qálem, adam). Bunday sózlerdiń shet tili elementi ekenligin ańǵarmaymız, óz sózimiz dep qabıl etemiz.²
Sózlerdiń tiykarǵı tárepleriniń biri onıń mánisiniń keńligi, kóp mánililikke iye bolıwı bolıp esaplanadı. Arab tilinen awısıp, házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramında tiykarǵı sózler qatarınan orın alǵan kópshilik sózler de sematikalıq jaqtan kóp mánilik qásiyatine iye. Máselen, ǵaziyne degen sóz pul ǵaziynesi, pul baylıǵı mánisinde de, mádeniy jetiskenlikler, mádeniy dóretpeler, mádeniy baylıqlar mánisinde de qollanıla beredi. Keyingi. Mánileri biziń tilimizde júdá jedel sıpatqa iye, al aldınǵı mánisi onday emes, kóbinese xalıq dóretpesi shıǵarmalarında jiyi ushrasadı.
Sonıń menen birge geypara sózler arab tilindegi mánisi hám onnan pútkilley ózgerip ketken mánilerde de qollanıladı. Máselen, dúnya degen sóz arab tilinen álem, jáhán mánisinde qabıl etilgen bolsa, biziń tilimizde ol házir sol mánisi menen bir qatarlı mal-múlk, maylıq degen mánide de qollanıladı, miynet degen sóz arab tilinen fizikalıq qara miynet, múshkil degen másilerde qabıl etilgen bolsa, ol házir xalıqtıń sóylew tilindegi soǵan jaqın bul bir miynet boldı, qurı miynet degen
sóz dizbeklerindegi mánisi menen bir qatarda pútkilley basqa mánide hár bir adamnıń turmıs talabı mánisinde keń qollanılıp otır.
Demek, arab tilinen awısqan bazı bir sózler qaraqalpaq tilinde semantikalıq jaqtan bir qansha ózgerislerge ushraǵan túrinde de qollanılıp kiyatır degen sóz.
Sózler bir tilden ekinshi tilge awısqanda óziniń dáslepki fonetikalıq qurılısın tolıǵı menen saqlap, ózgermesten awısa bermeydi. Olardıń geyparaları túrli sebepler menen fonetikalıq jaqtan ózgerislerge ushrawı múmkin. Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı bazı bir arab sózleri de mine sonday tiykarda awısqan sózlerden esaplanadı. Máselen, ádep sóziniń arab tilindegi forması adab, mámleket sóziniń arab tilindegi forması mámleket, aqırı sóziniń dáslepki forması ahur, t.b.
Bul mısallardan arab tilindegi adab, mámleket, ahur sózleriniń qaraqalpaq tiline awısıwında fonetikalıq qubılıs jaǵınan biraz ózgeriske ushraǵanı kórinip tur.
J. Shámshetovtiń aytıwı boyınsha: “Xalıq awızeki dóretpeleriniń tilindegi arab ózlestirmelerin anıqlaǵanımızda onda xalıq tiline jaqın sińisken sózlerdiń paydalanılǵanı anıqlanadı. Al, jazba ádebiyattıń tili ásirese, diniy mistikalıq shıǵarmalarda sińispegen, xalıqqa tolıq túsiniksiz kóplegen arab sózlerin uushratıwǵa boladı.”¹
Solay etip, Qaraqalpaq tilinde arab tilinen awısqan sózler ádewir muǵdarda ushrasadı. Olardı kópshiligi házirgi kúnde túpkilikli sózlerdey bolıp ketken, kúndelikli sóylew hám jazıw tájiriybesinde sózlik quramnan shıǵıpta qaldı.
Jamal Shámshetov óziniń “Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan” kitabında arab tilinen ózlestirgen sózlerdiń ádewirligin esapqa alıp, qaraqalpaq tilindegi arab ózlestirmeleri turmıstı hár qıylı tarawların qamtıytuǵınlıǵın hám de, bullardı tematikalıq gruppalarǵa bólip kórsetedi. Máselen, dinge baylanıslı, ilim trawına baylanıslı, ádebiyat ilimine baylanıslı, bilimlendiriw tarawına baylanıslı, turmıslıq leksikaǵa baylanıslı, mámleket ómirine baylanıslı, áskeriy islerge baylanıslı, sud isleri, awıl xojalıǵı, sawda, óndiris tarawına baylanıslı, janlı hám jansız zatlardıń sapası, qásiyeti, belgilerin ańlatıwǵa baylanıslı, onomastikalıq leksikaǵa h.t.b tarawlarǵa baylanıslı qılıp bólip kórsetedi.
Biz de bul usı jobamızdı ilimpaz J. Shámshetov miynetine tiykarlanıp bir neshe tarawlarǵa bólgen halda, yumir-satiralıq erteklerde arab tilinen awısqan sózlerdiń qollanılıwın kórip shıǵamız.
1.Din tarawına baylanıslı sózler: axun, áwliye, ájel, ázreyli, azan, álhámdullılaq, aqıret, táháret, parız, pikir, qiyamet, meshit, sadaqa, sawap, shárayat, shúkir, ramazan, salawat, suwpı, xaram, hadal, haj, háziret, duwa, zákat, rábbi, sheyit, qubla, kálima, kápir, ayat, ruwx, ulama, janaza, iyman, ibadat, iyman, káramat, kaaba, molla, ibliys, bismilla, qábir, láwhi, mazar, seyit, talaq, hádis, shaytan, h.t.b. Mısalı'>Mısalı: Áne, patshadan bul keńesti alıp, Opa sawdager úlken háziret ullı pirge kelip, kelgen jumısın aytadı. Sonda úlken háziret ullı pir “usı medresseniń janınan qazıńa jay sal, óziń kelgenshe jeytuǵın napaqasın tayarlap ber, sút de kete ber” dedi. (“Opa sawdager” ertegi 201-bet). Urılar Qundızdı kórip, bir baydıń balası eken, quday aydap kelgenine qara dep, bórteriwli turǵan qorjın-qolańın sheshistirip, ózin attan túsirip, úyge kiriwge isharat bildirdi. (“Opa sawdager” ertegi 204-bet). Medressege bir jigit kelip, bir jigit shıǵıp dolıxana boldı. (“Opa sawdager” ertegi 202-bet). Burınǵı ótken zamanda din musılman amanda bódene ayaǵın annan-sannan bir basıp, jorǵalaǵan waqtında Shayabbaz degen patsha ótipti(“Shayxı-Abbaz” ertegi, 215-bet)
2. Turmıslıq leksikaǵa baylanıslı sózler: mási, qulıp, bina, hammam, hayal, qamır, ójire, imarat, sıpıra, sandıq, qálip, múlk, saat, ásbap, táspi, hasa, awqat, átir, h.t.b. Mısalı: Qız qalaǵa barap, azıq-awqat alıp keletuǵın boldı. (Opa sawdager, 201)
3.Awıl xojalıǵına baylanıslı sózler: daqıl, zúrát, napaqa, mal, h.t.b. Sonda úlken háziret ullı pir “usı medresseniń janınan qazıńa jay sal, óziń kelgenshe jeytuǵın napaqasın tayarlap ber, sút de kete ber” dedi. (“Opa sawdager” ertegi 201-bet). Bir bay bolǵan, bay jáhán gezdi bolǵan. Bir kúnleri bay qartayǵan. Mal azaya basladı (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Burınǵı ótken zamanda Ábilzaman degen bir kámbaǵal diyqan bolıptı (“Qubılı batır” ertegi, 8-bet)
4. Abstrak túsiniklerdi bildiretuǵın sózler: abzal, ájayıp, hayyar, paqır, batıl, zalım, sıpat, ılayıq, mádeniy, saǵıyır, ájiz, músápir,muwapıq, miyassar, waswas, waspı, nápsi, nákás,qúdiret, qánáát, qásiyet, qısıwmet, qulıq,miytin, mákkar, májgún, qiyanat, zaqqım, ǵárip,ǵussa, ǵázep, parasat, ǵaplet, ǵapıl, pasıq, pazıylet, sábiy,hasıl, hújdán, ayıp, aqmaq, tákábbir, aqıl, tájip, peyil, wáde shuǵıl h.t.b. Mısalı: Bul xabardı esitken patsha balasın shaqırıp alıp, qasına isenimli bir jigit qosadı hám hayalın tawıp alıwǵa urıqsat etedi. Adamlar azanda turıp qarasa, Qundız hám onıń balaları joq ekenin kórip hayran qalısadı. Patsha bolǵan adam qara puxaranıń qızın ayttırsa, balası beriwi kerek edi, sonıń ushın sawdagerdi bul maqseti menen oyların qashırıw kerek. Kúnlerden bir kún ótkennen keyin bala óz-ózinen oylanıp “atamnıń dáwletine qızıǵıp jata bergenshe, shikarǵa shıǵıp waqtı xoshlıq eteyin” dep qasına qırıq jigitin alıp, qusın kóterip shikarǵa shıǵadı. ). Bir kúnge ruxsat alıp kelgen ǵarrı kempirine bolǵan hádiyseni aytıp beripti (“Hiyle menen ólimnen qutılǵan ǵarrı” ertegi 248-bet). Shayxı-Abbaz bunnan aman ótkenin kórip, aspazshılarına tamaqqa uw salıń dep buyrıq beripti (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Shayxı-Abbazdıń eki kózin oyıp alıń da, shólistanǵa aparıp taslań! dep hámir etti (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Shayxı-Abbaz ǵarrıǵa sálem berdi (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Opa sawdager kúnlerden bir kúni basqa patshalıqqa barıp sawda islep qaytıw ushın túyelerge hasıl zatların artıp, jolǵa shıǵıp ketedi. (“Opa sawdager” ertegi 200-bet). Al ǵarrı keshegi wáde boyınshaseni óltiremiz, - depti (“Hiyle menen ólimnen qutılǵan ǵarrı” ertegi 248-bet). Barsa tamaqlar tayar, esiktiń qaptalındaǵı baylawlı turǵan qoyannıń gójegin kórip ras eken ǵoy mına qoyannıń gójegi haqıyqat aqıllı, qásiyetli nárse eken depti(“Hiyle menen ólimnen qutılǵan ǵarrı” ertegi 248-bet). Bala barawdan dáwir qus balanıń basına qonıptı. Kóp adamlar onı patsha etip saylamaymız patshalıqqa jaramaydı dep qarsılıq qılıptı. (“Aq kewilliniń atı azbaydı, tonı tozbaydı” ertegi 301-bet)
5. Sawda islerine baylanıslı: dáwlet, baqqal, dúkan, qımbat, qarjı, ǵárejet, qassap, h.t.b. Shaxabbaz balasınıń qolın jipek jip penen tas qılıp baylaptı (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 215-bet) Kól kúldi qojınınıń 2 basına toltırıp, esheginiń beline salıp baratırǵanda aldınan eki kempir shıǵadı(“Qırıq kál” ertegi, 343-bet). Bala qaltasınan 100 tillá berip taǵı ángime ayt, - deydi(“Násiyat satıp alǵan bala” ertegi 340-bet)
6. Jámietlik-siyasiy sózler: ámir, sultan, hákim, háziyne, mámleket, wázir, húkimet, nayıp, nazarat, jállad, jámiyet, qazı, nızam, jınayat, húkim, ómir, huqıq. Mısalı: Wázir patshanıń soraǵan qalıń malın Opa sawdagerge aytıp bardı. (“Opa sawdager” ertegi 201-bet). Patsha sol waqıtta jállatlardı shaqırdı. Jállatlardı tayın boldı (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Patsha bolǵan adam qara puxaranıń qızın ayttırsa, balası beriwi kerek edi, sonıń ushın sawdagerdi bul maqseti menen oyların qashırıw kerek. Opa sawdager Mısır sháhárine jónep ketti. Xan dáslep kárwan basınıń arzın tıńlaptı.(“Ádil patsha ” ertegi 223-bet) Patsha, súyinshi Hákim ulıqpan kiyatır! – deydi(“Qırq kál”ertegi 343-bet). Bul xabardı esitken patsha balasın shaqırıp alıp, qasına isenimli bir jigit qosadı hám hayalın tawıp alıwǵa urıqsat etedi. Adamlar azanda turıp qarasa, Qundız hám onıń balaları joq ekenin kórip hayran qalısadı. Patsha bolǵan adam qara puxaranıń qızın ayttırsa, balası beriwi kerek edi, sonıń ushın sawdagerdi bul maqseti menen oyların qashırıw kerek.(“Opa sawdager” ertegi 201-202-betler) Balaların shaqırıp alıp, “shıraqlarım m, men bul awrıwdan táwir bolatuǵın túrim joq, jaman qorqıp turman, men kózimniń tirisinde sizlerge mal-múlkti, baǵ-baqshanı, ǵáziynexannı bólistirip bereyin dep edim” – dedi (“Aq kewilliniń atı azbaydı, tonı tozbaydı” ertegi 300-bet) Seniń palwan bolǵanıń hám barlıq dúnya-múlktiń, taji-taxtımnıń iyesi sen bolasań, - dedi (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet) Eltisizdi Toqımbet suwpı qonaqqa shaqırdı, qalay kóreseń? dedi (“Opa sawdager” ertegi 204-betler). Ol da bolsa ǵarrılardıń ómiri saqlansa eken (“Aqıllı ǵarrı” ertegi 337-bet). Erte –erte ertede, el ómiri keltede, xalıqtı xan biylepti, xalıq zar áylepti(“Aqıllı ǵarrı” ertegi 337-bet).
7. Áskeriy iskerlikke baylanıslı sózler: húkim, ásker, qınap, jarlıq h.t.b. Mısalı: Bunnan keyin xannıń jállatları “xan jarlıǵı eki bolmaydı” – dep alpısqa kelgen ǵarrılardı óltirte beripti (“Aqıllı ǵarrı” ertegi 337-bet).
8. Rásmiy is qaǵazlarına baylanıslı sózler: xat, maǵlıwmat, shárt, másele,ómirbayan, arza, húkim, qarar, jarlıq, esap. Baydıń kelini awqattan soń atamnıń tarıǵıp jazıp jibergen xatı mınaw dep tolayım adamǵa oqıp kórsetipti. (“Aqıllı arımaydı, altın shırımeydı” ertegi 303-bet)
Abstrak túsiniklerdi bildiretuǵın sózler: Bul xabardı esitken patsha balasın shaqırıp alıp, qasına isenimli bir jigit qosadı hám hayalın tawıp alıwǵa urıqsat etedi. Adamlar azanda turıp qarasa, Qundız hám onıń balaları joq ekenin kórip hayran qalısadı. Patsha bolǵan adam qara puxaranıń qızın ayttırsa, balası beriwi kerek edi, sonıń ushın sawdagerdi bul maqseti menen oyların qashırıw kerek. Kúnlerden bir kún ótkennen keyin bala óz-ózinen oylanıp “atamnıń dáwletine qızıǵıp jata bergenshe, shikarǵa shıǵıp waqtı xoshlıq eteyin” dep qasına qırıq jigitin alıp, qusın kóterip shikarǵa shıǵadı. ). Bir kúnge ruxsat alıp kelgen ǵarrı kempirine bolǵan hádiyseni aytıp beripti (“Hiyle menen ólimnen qutılǵan ǵarrı” ertegi 248-bet). Shayxı-Abbaz bunnan aman ótkenin kórip, aspazshılarına tamaqqa uw salıń dep buyrıq beripti (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Shayxı-Abbazdıń eki kózin oyıp alıń da, shólistanǵa aparıp taslań! dep hámir etti (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet). Shayxı-Abbaz ǵarrıǵa sálem berdi (“Shayxı-Abbaz” ertegi, 214-bet).