Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutí NÓkis filialí «MÁdeniyat hám kitapxana-málimleme iskerligi»

«Qobusnoma» shıǵarmasında jaslar tárbiyası


Jurt táǵdiri, gúlleniwi jaslar tálim-tárbiyasına bekkem baylanıslı. Olardıń hár tárepleme bárkámal bolıp jetiwiwi mámleket kelesheginiń turaqlılıǵındı támiyinleytuǵın tiykarǵı omil bolıp tabıladı. Túrli mádeniyatlar hám ideologiyalar gúresi ketip atırǵan búgingi waqıtta ǵárezsiz turmısqa qádem qoyıp atırǵan, endigina oqni qoradan ajrata baslaǵan perzentlerimiz ózligin tolıq aqıl etip alıwına, óz tuwrı jollarına túsip alıwlarında, tiykarınan úlken jas daǵı jası ullı insanlardıń turmıslıq tájiriybesi júdá qol keledi.
Ruwxıy tárbiyanıń úlken bólegi ruwxıy qádiriyatlar, atap aytqanda, babalarımız pánt, ógitlerinen alınadı. Bul pánt hám ògitlr bolsa olardan bizge qaldırilgan kitaplar daǵı jazıwlarda óz sawleleniwin tapqan. Haqıyqıy oqımıslı kıtapxan bolsa mánisi boyınsha azıq bolıp mazmunan onıń ruwxıylıqın kóteriwge ılayıq kitaptı basqalarınan ańsatǵana ajrata aladı. Áne sol mazmundagi kitaplardı oqıw bolsa tap fazılu ilimpazlar sáwbetinen payda kóriwshi bolıw menen teń bolıp tabıladı. Atap aytqanda, sonday mazmundagi kitaplar taypasına Kaykovusning “Qobusnoma” shıǵarmasın kirgiziw múmkin. Pushayman búgin kóp jaslarımız bul kitap mazmunınan xabarsız qalıp atırlarki, bul áyne ayırım jaslardıń “ǵalabalıq mádeniyat”ga soqır-korana, bilip-bilmay, túsinip-tushunmay ergashayotganlarida bilinmoqda desek, áyne haqıyqattı gápirgan bólemiz.
Bul kitaptıń mazmunı sonnan ibarat, shoh Kaykovus óziniń turmıslıq tájiriybeleri menen balası Gilon shohni tárbiyalawdı qáleydi hám óziniń bul pántlerin balası ushın eń qımbat bahalı miyraslar dep aytıp otedi. Ol óz shıǵarması “Qobusnoma”da balası Gilon shohga shaqırıq etip deydi: “Ey perzent, úmitim mınada, sen bul pántlerdi qabıl qilgaysan. Bilgilki, xalıqtıń rusmi ádeti sondayki, júgirip-elib, izlep-axtarib dúnyadan geypara zat payda etediler hám zatların ózleriniń jaqsı kórgen kisisine qaldırıp ketediler. Men dúnyada mine sol sózlerdi payda etedim, sen meniń ushın eń qımbat bahalı ǵáziynesen. Maǵan sapar waqıtı jaqınlasdı, dúnyadan ne payda etgen bolsam, seniń aldıngga qoydım, tokı ózińge jay qoymagaysan hám ózińge ılayıqsız islerdi etpegaysan”.
Shoh Kaykovusning “Qobusnoma” shıǵarmasında tárbiya, etika máseleleri tiykarǵı orındı iyeleydi. Kitap 44 baptan ibarat. Avtor “Ata-ananı húrmetlew haqqında” bapta oǵada zárúrli bir pikirdi bayanlaydı, bul orında xalqımızdıń “Ne eksang, sonı orasan” degen ataqlı bir naqılın isletedi. Oǵan kóre kisi adamlarǵa jaqsılıq qilsa, úlkenlerge húrmet, kishilerge qayır-saqawat qilsa, onıń bul iygilikli jumısları basqalardan qaytadı, mabada jamanlıq, tilazarlıq qilsa da qılmısları basqalardan álbette ózine qaytadı.
Kaykovus taǵı bul bapta balasına násiyxat etip deydi: “… óz perzentiń seni húrmet etiwin qáleseń, sen da ata-anangni húrmetin jayına qoy, zero, sen olarǵa qanday munasábette bolsań, tap sonday ózińge qaytgay”. Ol bunıń menen ata-ananıń kewilin ranjitmaslikka, olardı húrmetin etip, shıyrınsoz menen sıpayı bóliwge odaydı.
Kaykovus balasın xalqqa jaqınlasıwǵa, onıń mápin kózlewdi perzentine uqtiradi: “Xalıqtıń azǵantay jaqsılıǵın kóp korgil, qaysı zat xalıq mápine jaqın turıwın úyren”, — deydi.
Kaykovus óz shıǵarmasında tárbiyaǵa bólek itibardı qaratar eken, tárbiyanı insan aqlini hám jeke turmıstı qáliplestiriwshi faktorlardan dep biladi. Bunda insan ruwxıylıqın joqarılarǵa kóteriwdi ilgeri suradi, unamsız illetlerdiń sebeplerin izlaydi. Atap aytqanda, insandı tárbiyalawda turmısda tárbiyanıń tásir ornı joqarı ekenligin tán alıw etiwdi minnet dep biladi. Onıń pikrine qaraǵanda, jaslarǵa tárbiya beriwden maqset olardı tekǵana búgin, bálki keleshek ushın da jaramlı shaxslar etip jetistiriw bolıp tabıladı. Sol sebepli avtor shıǵarmada jaslardıń turpayına, peyiline bólek itibar beredi. Sonıń menen birge dosu dushpanǵa da qanday munasábette bolıw sıyaqlı máselelerdi de yoritgan. Bala basınan delingeni sıyaqlı, perzentti tuwılǵannan tárbiyalaw, ádep-etika normaların úyretiw, ilmu ónerli qılıw, balanıń miynetke bolǵan kónlikpesin payda etiw zárúr ekenligin, keri jaǵdayda “keshikkan” tárbiyanıń hesh bir tásiri bolmay, zárúr nátiyjeni bermasligini aytıp ótken. “Qobusnoma” de jaslıqta bar kúsh-quwattı bilim alıw, kásip-óner úyreniwge jumsaw áyne múddáhá ekenligi aytıp ótken.
Joqarıdagilarni inabatqa alıp, jas kıtapxanlarimiz bos waqıtlarında bunday mazmundagi dóretpelerdi oqıp óz ruwxıylıqların mánisan boyitadilar. Búgin jas kıtapxanlar ushın keń múmkinshilikler jaratılǵan, olar qálegen dóretpelerin elektron variantda oqıp túsiniwleri múmkin. Jámiettiiń ertangi kúnin tınısh hám obod bolıwı, bárinen burın, jaslarımız alıp atırǵan, ózlestirip atırǵan tálim-tárbiyaǵa baylanıslı. Qaysı shańaraq, máhelle, shańaraqta tárbiya jaqsı jolǵa qoyılǵan bolsa, sol shańaraq, máhelle, shańaraq tatıw-tatıwlıqqa oshno, tapqan -tutqanında bereket boladı. Óz-ózinen jurt obodligi hám ozodligi da bekkemlenip, ósip baraveradi.
Paydalınilgan ádebiyatlar

1. Qobusnoma, Kaykovus; S.Dolimov, U,Dolimov. T.: “Oqitiwshı”, 2011

2. Qarań: “Tafakkur” jurnali, 2000 j, 2-san
3. “Firdavs ul-iqbol” M.Ogahiy, Sh.Munis. “Yosh avlod”, 2009
4. Kaykovus «Qobusnoma» 2-san «Istiqlol».1994
5. Mirtursunov Z.F.Ózbek xalıq pedagogikasi. T. Pán.
6. Rajabov S. R. Tarbiya va o’qitish haqida klassik ta’limot. T. «Fan» 1971
7. O`zbek pedagogikasi tarixi. (prof. A.Zunnunov taxr.ostida)T.Oqitiwshı 1997
8. Hasanboev J, Hasanboeva O, X.Hamidov “Pedagogika tariyxi”T. Oqitiwshi.1997