Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutí NÓkis filialí «MÁdeniyat hám kitapxana-málimleme iskerligi»

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI
ÓZBEKSTAN MÁMLEKETLIK KÓRKEM-ÓNER HÁM MÁDENIYAT INSTITUTÍ NÓKIS FILIALÍ
«MÁDENIYAT HÁM KITAPXANA-MÁLIMLEME ISKERLIGI» KAFEDRASÍ
Mádeniyat mákemelerin shólkemlestiriw hám basqariw qániygeligi 1-kurs studenti Maxsetbaeva Gulnurdıń Mádeniyat hám kórkem óner tarawi iskerligin shólkemlestiriw páninen «“Qobusnoma” shıǵarmasında shańaraq basqarıwı» temasında jazǵan


ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınlaǵan: Maxsetbaeva Gulnur

Qabıllaǵan: Madriymova Nasiba

Nókis_2023

Joba:

1. Kaykovusdiń “Qobusnoma” shıǵarmasınıń jaratılıwı hám dúzilisi.

2. “Qobusnoma” shıǵarmasında shańaraq basqarıwı
3. «Qobusnoma» shıǵarmasında jaslar tárbiyası
Paydalınilgan ádebiyatlar

Kaykovusdiń “Qobusnoma” shıǵarmasınıń jaratılıwı hám dúzilisi

“Qobusnoma” - Shıǵıs hám Oraylıq Aziya xalıqları arasında keń tarqalǵan etikalıq -bilimlendiriwge tiyisli dóretpe, parsı -tájik kórkem nasrining birinshi hám iri esteligi (11-ásir). Tabariston (Mozandaron) húkimdarı Quyash al-Maoliy Qobusning aqlıǵı Element al-Maoliy (Kaykovus, 1021—98) tárepinen parsı tilinde jazılǵan (1082—83) hám " Násiyxatnomai Kaykovus" dep atalǵan. «Qobusnoma» sol ayearning ózbekshe awdarması bolıp tabıladı. avtor shıǵarmanı balası Gilonshohga baǵıshlaǵan.

«Qobusnoma» tiykarın Quranı saqıy súreleri, Muhammad (sav) dıń iskerligi hám kórsetpelerin ańlatiwshı ádisler, hikmetli gúrrińlari quraydı. Dóretpe 44 baptan ibarat. Dáslepki 4 bapı Haqni tanıw, Payǵambarlardıń qılqati (jaratılıwı ), Alla naǵıymetine shukur qılıw haqqında bolıp, qalǵan 40 bapı ata-ananı húrmetlew, ilimiy bilimlerdi, kórkem ónerdi iyelew, harb, sawda, dıyxanshılıq jumısları hám ónerdi úyreniw, ádep-etika qaǵıydalarına ámel etiw, perzent tárbiyası, saqawat hám mártlik sıyaqlı kóplegen máselelerdi óz ishine aladı. Shıǵarmada óner hám ılım jámiyet rawajlanıwınıń tiykarǵı faktorları dep qaraladı. Adamlar 3 gruppaǵa bolınıp, olardıń jámiyette tutqan ornı belgilenedi; adamlardıń pazıyletleri de 3 gruppaǵa bólinedi: sanalılıq, haqıyqatshıllıq, mártlik. Kaykovus dúnyadaǵı janzattı birbiri menen baylanıslı hám mawasasız dep aytadi. Ol kisi ruwxıylıqtı da 2 gruppaǵa boladı : fizikalıq sezimdi element, psixik sezimdi bolsa " jan" menen baylanıstıradı jáne bulardıń birin materiallıq, ekinshisin psixik turmıs jemisi dep kórsetedi. Onıń pikrine qaraǵanda, dúnyadaǵı hámme zatlar jaraliwi hám mánis itibarı menen ilahiy bolıp tabıladı. Insan Allanı tanıw ushın eń dáslep ózin boliwi, yaǵnıy " sazǵa qaray sazendeni taniwi kerek", deydi. Bul sıyaqlı máseleler kitapda ıqsham gúrrińler, ráwiyatlar, qosıq hám kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler, naqıl hám hikmetler járdeminde bayanlainadi. «Qobusnoma» orıs hám Batıs shıǵıstı izertlewshileriniń, Shıǵıs ilimpazları hám pedagoglarınıń dıqqatın talay waqıttan berli ózine tartıp keledi. Dóretpe turk (1432, 1705), uyģur (178687), nemis (1811), ózbek (1860, Ogahiy tárepinen), tatar (1881), fransuz hám orıs (1886 ) tillerine awdarma etilgen. Ogahiy awdarmasınıń 2 qoljazba nusqası Ózbekstan FA Shıǵıstanıw institutında, taǵı bir qoljazba nusqası Sankt Peterburgda Saltikov-Shchedrin atındaǵı Xalıq kitapxanasında saqlanadı. «Qobusnoma»dıń Turaqlılıqoy Dolimov tárepinen házirgi ózbek tiline awdarmalanģan nusqası Tashkentte 3 ret baspa etilgen.
Kaykovus 412 musılmansha jıl esabı jılda (eramizǵa shekemiy 1021—1022) tuwılǵan. Onıń áwladları gilon qáwiminen bolıp, Tabaristonda (házirde Kaspiy teńiziniń qublaındaǵı aymaq ) jasaǵanlar.
Biraq biz Kaykovus haqqında tolıq maǵlıwmatlarǵa iye emespez.
Kaykovus óz turmısı dawamında kórgen-bilgenleri tiykarında óziniń ullı «Qobusnoma» shıǵarmasın jaratäè. Kitaptı ol balası Gilonshohga baǵıshlaǵan. Bul waqıtta Kaykovus shama menen alpıs jaslarda edi.
«Qobusnoma» Shıǵısda, atap aytqanda Irandıń ózinde de saqlanıp kiyatırǵan dástúrge kóre pánt formasında jazılǵan bolıp, mine bir neshe ásirlerden berli xalıqlardı, atap aytqanda jaslardı turmısqa, ámeliy iskerlikke tayarlawda, olardı hár tárepleme jetik insan etip tárbiyalawda zárúrli qóllanba bolıp kelip atır.
Lekin miynettiń «Qobusnoma» dep atalıwınıń sebebi, onıń ulıwma Qobusga baylanısı haqqında eslatilmaydi.
Kitap Iranda segiz ret baspa etiledi. Bulardıń eń jetiliskeni ataqlı oli Kelisim Qulixon Shınlıqqa barar jol tárepinen 1890—1891 jıllarda baspadan shıǵarılǵan basılıwı esaplanadı. Dóretpe keyinirek Bombeyda, Isfaxonda Fatxulla ibn Amulla vali Urduni Baxıtlıiy tárepinen basıp shıǵarıldı.
Bunnan tısqarı, «Qobusnoma» kóplegen Shıǵıs hám Batıs tillerine burılıp, baspa etilgen. Atap aytqanda, 1432 jılda Merjomak Ahmad ibn Ilyos tárepinen, 1705 jılda Hasan posha Nazmizoda Murtoza tárepinen, 1881 jılda Qazan tatarlari tilinde Qayum Nosiriy tárepinen, 1860 jılda Muhammad Kelisim Ogahiy tárepinen ózbek tiline, Batıs tillerinen — nemis, frantsuz, ingliz tillerine awdarma etilip, basıp shıǵarıldı.
Endi bir-eki awız sóz Quyashul-maoliy Qobus haqqında. Quyashul-maoliy Qobus óz dáwirdiń bilimli adamlarınan bolǵan. Ol keń bilim iyesi bolıw menen birge qosıqlar da jazǵan. Hukmdorligi dáwirinde óz sarayında dáwiriniń birinshi ilimpazları hám shayırların jıynap, paytaxtı Jurjonni iri materiallıq orayǵa aylantırǵan. Tariyxıy dereklerde Qobusning arab tilinde jazǵan, ush kitaptan ibarat ataqlı «Xatlar»i bolǵanlıǵı belgilengenler etiledi. Bular «Kámal al-balaģa» («Diktorlik kámalı»), naqıl hám hikmetler tuwrısındaǵı «Al-forida fi-l amsal hám-l adab» («Kemde-kem ushraytuǵın xatlar»), «Qollanba fi-l maqtanısh hám-l itob» («Eskertiw hám maqtaw xatlari») bolıp tabıladı.
«Qobusnoma» quramalı joldı basıp ótti. Shora ideologiyası dáwirinde miynettiń insandı intellektual, etikalıq tárbiyalaw daǵı áhmiyeti hákim klass etikaın engiziw dep bahalandı. Kaykovusning watan haqqındaǵı, kásip-ónerdi ullılaytuǵın, bilimlerdi iyelew haqqındaǵı pikirleri, diniy qarawları siyasiy kózqarastan qaralanadı. Miynettiń qımbatı tek onıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı -kórkem, til ózgesheligi hám tariyxıy táreplerinde dep aytıp ótildi.
Kaykovusning ózi aytıp ótkeni sıyaqlı, pútkil bir ásir áne sol aqırǵı bapta tariyp bergen mártler tárbiyasına arnalǵan. Kaykovus ol jaǵdayda «... barlıq pikir hám túsiniklerimdiń seniń ushın kitapǵa jazdım hám hár bir ılım, da óner hám hár peshekim bilur edim, hámmesin qırıq tórt bapta aytdim»1, deyiw menen hár bir jastıń intellektual, etikalıq, dene tárbiyasına tiyisli turmıs tájiriybesi menen baylanıstırǵan halda kámalǵa jetkiziw jolları hám usılların aytǵan. Kitapda mártler iyelewi zárúr bolǵan tómendegi jónelislerde tálim-tárbiya beriw názerde tutılǵan :
Kaykovus bilim alıw haqqında.
Óner hám túrli kásip iyeleri haqqında.
Turmıs hám qulıq-ádep qaǵıydaları haqqında.
Fizikalıq jetiklik haqqında.
Sebebi hár bir márt ushın tán, jan, hawas hám bilim, yaǵnıy da áskeriylik, da bilim, de oyshıllıqqa ıyelew zárúr bolıp, bul páziyletler áne sol joqarıdaǵı tórt jóneliste atap ótilgen. Kaykovus ilmni uchga boladı : qandayda bir kásip-ónerge baylanıslı bolǵan ılım; ılım menen baylanıslı kásip-óner hám de qayır hám dárekke tiyisli ádet.
Birinshisine, yaǵnıy qandayda bir kásip menen baylanıslı ılımlarǵa táwiplik, munajjimlik, injenerlik, jer ólshew, shayırlıq hám basqalar kiritiledi. Ilmga tiyisli kásipler muzıka ásbapları ustası, haywanlardı emleytuǵın, qurılısshılıq hám basqalar bolıp, hár qanday usta sonda da buǵan baylanıslıǵı ilmni bilmese, hesh jumıs ete almasligi aytnadı.
Sonıń menen birge, ılım alıw jolına kirgen izleniwshilerge de jollanbalar beredi:
Hámme waqıt dietalı hám qánaatbaxsh bolıw, bıykarshılıqtan ózin tiyish, mudami mázi-mayram hám jıldam bolıw, kitap oqıwǵa beriliw, ılım jolında qayǵı -hásiretke berilmaslik, ilmni yodda saqlaw ushın tákirarlap barıw, yad alıw, ilmda haqıyqat ushın gúresiw, eliklew etpeslik, mudami óz janında kitap hám basqa oqıw quralların saqlaw, az sóylep, kóp tıńlaw haqqında pikir ańlatadı. Ílım jolında tartıstan cheiknmaslik, lekin onı jánjelge aylantırmaslik, tastıyıq hám dáliller menen óz pikirin bayanlaw zárúr ekenligin aytıp otedi. Taǵı ol alımdıń aytqanı menen etken jumısı bir bolıwı kerekligi, ilmni tereń úyreniw, hár bir kásip, tarawdıń bilgiri bolıwda mudami kishipeyil, oqil, xalqparvar, hár bir zattı aldınan kóre biletuǵın bolıw kerekligini da kórsetip ótedi. Zero, ilmni tek kitaptan úyreniw menen sheklenip qalmay, aqıl, oylaw menen húkim shıǵarıw zárúr ekenligin de aytıp otedi. Áne sol talaplar tiykarında ol kommerciya ilmi, medicina ilmi, astrologiya (juldızlar ) ilmi, geometriya (geometriya) ilmi boyınsha óz qarawların tárbiyalawda olarǵa ilmu ádep úyretiwleri zárúrligi de aytnadı.
Kaykovus bilim hám aqılń áhmiyetin ullılar eken, onı buyım-dúnyadan da joqarı qóyadı : «Eger molsizlikdan jarlı bolsań, aqldan bay bolıwģa, buyım menen bay bolģandan, aqıl bila bay boģan jaqsıraqdur, nedinkim aqıl bila buyım jam etse bolar, biraq buyım bila aqıl úyrenip bolmaydı. Bilģil, aqıl bir moldurki, onı uri alalmas, ol órtte janbas, suwǵa aqmas»1— dep tariypler eken, insan adabi da aqılń belgisi, («al-ádep-súwretil aql») dep juwmaq shıǵaradı. Kaykovus jámiyet rawajlanıwında ılım menen birge kásip-ónerdiń de zárúr ekenligin aytıp otedi: «Eger kisi hár qansha joqarı haslı hám túp bolsa -yu, biraq óneri bolmasa, ol haloyiqning ızzep hám húrmetinen naymıt bolur. Ullılıq aqıl hám bilim biladur, atatek bila emes. Otni saǵan áke hám anań qoymishlar, sen oǵan ısık bolmaģil... Biraq sen óner bila bir atqa iye bolģil»1. SHuning ushın da shıǵarmada túrli kásip iyeleri ullılanadı. Kásip-óner úyreniwdi bilim alıw menen qosıp aparıwdı usınıs etedi. Pánni ámeliyat menen ajıralmas baylanısda qaraydı. Kaykovusning bul qarawları sol dáwirdiń aldıńǵı qarawlarınan esaplanadi. Shıǵarmada munajjimlik, jer ólshew, muzıka, medicina salasındaǵı kásip iyeleriniń iskerligi ilimiy kózqarastan yoritiladi. Ásirese, medicina ilmiga tiyisli qarawları Kaykovusning tapqır, oyshıl, hár tárepleme jetik bilimge iye kisi bolǵanlıǵınan dárek beredi.
Ásirese, onıń túrli kásip-óner wákilleri haqqındaǵı pikirleri ámeliyatqa qollanıw etıwde oǵada zárúrligi menen dıqqatqa iye. Mısalı, «Oqıtıwshılıq hám xatkerlik zikrida» bapta jazba sóylewdi jaqsı iyelew, shıraylı jazıw hám shınıǵıw qılıwdı máslahát beredi. Ol xat jazıwda sajģa ámel etiw, hár bir sózdi jaǵımlı, túsinikli, qısqa jazıw, tapqır hám bayqaǵısh bolıwdı aytıp otedi. Sulıw jazatuǵın adamlıqtıń ullı óner ekenligi, biraq bul ónerde hesh qashan jalǵanlıq, qa’siyetsizlik etpeslikti, sır saqlawdı usınıs etedi jáne bul boyınsha ibratlı gúrrińtlar keltiredi.
Kásip-ónerge tiyisli onıń «Dıyxanshılıq hám bazar pesheleri bayanı zikrida» bapı da dıqqatqa iye.
Izertlewshilerdiń sol waqıtqa shekem Kaykovusni tek joqarı siyasiy gruppa wákilleri mápin gózlegen tárbiyashunos retinde biryoqlama aytdilar. Aslini alǵanda Kaykovus joqarı siyasiy gruppa wákillerin da ılım, óner iyelewge, miynet etiwge odaǵan. Atap aytqanda, «Dıyxanshılıq hám bazar pesheleri bayanı zikrida» bapta da ol, áwele, dıyxanshılıq ilmini iyelew, usı ishda yerni tárbiya qılıw, operativ hám ǵayratlı bolıwdı aytıp otedi. Basqa ónerlerdi iyelewde de rasgóy bolıw, qıyanat etpeslik, mútájlerge járdem qılıw sıyaqlı páziyletlerge ıyelewge odaydı. Ásirese, onıń bazar menen baylanıslı kásip-óner adamlarına bergen ógitleri qızıqlı. Mısalı, ol: «Bazar xalqi bila bazarı bolģil. Tas hám tárezin ras qilģil. Óz aqshań haqqında eki dil hám eki qalta bolmaģil. Serikleringga qıyanat etpegil, hár peshekim qilsang, oǵan hiyle etpegil hám bárháma hámme jumısıńnı birdey qilģil. Eger moldor bolsań, mútájge qarız bermekti ǵániybet bilgil», — dep tuwrı aytıp otedi. Bul pántler de hukmdorga, da ápiwayı puqaraǵa teppe-teń zárúr bolıp esaplanadı. Bunıń menen Kaykovus jaslarda miynetsevarlikni, miynetkesh insanǵa húrmet sezimin tárbiyalaydı, fizikalıq miynet menen de intellektual miynet sıyaqlı shuǵıllanıw kerekligin aytadı. Kaykovusning «Qobusnoma» shıǵarmasında jaslar tárbiyasında — mártlik talaplarınan eń áhmiyetlisi — etika tárbiyası dep kórsetiledi. Ol jaslarda insanǵa salıstırǵanda insaniy munasábette bolıw, ádalatlılıq, samiylik, saqıylıq sıyaqlı páziyletlerdi quram taptırıwdı qáleydi hám miynettiń basınan aqırıǵa shekem áne sol iygilikli maqsetti ámelge asırıwǵa háreket etedi. Kórinip turıptı, olda, Kaykovus qarawlarında insan tárbiyası faktorı zárúrli orın tutadı.
Ol etikalilikning birinshi belgisi, diktorlik dep biladi. Ol (tilgóylik) aratorlıqta ras sóylew kerekligini aytıp otedi. Ol sózlerdi tórt xilga bolǵanı sıyaqlı adamlardı da tórt xilga boladı. Birinshi qıylı kisiler kóp zattı biladi hám taǵı bilgisi keleberedi. Bular ilimpazlar bolıp, olarǵa baǵınıw kerek, deydi. Ekinshisi, bilmagan zatın biliwge háreket etedi, olar uqıplı kisiler bolıp, bunday adamlarǵa úyretiw kerek. Úshinshisi, bilgenin de bilmaydi, uyquda jasaǵan sıyaqlı, olardı «oyatiw» kerek. Tórtinshisi, bilmaydi hám bilmaganini tán almaydı. Bular bilimsiz kisiler bolıp, olardan shaǵılısıw kerek, deydi. Sózlerdiń bolsa birinshi xili bilinmaydi hám aytilmaydi; ekinshisi aytılatuǵın hám biletuǵın ; úshinshisi da bilinadi, da biliwge zárúrshiligi joq, biraq aytsa boladı. Tórtinshisi, kórinip turǵan hám aytılatuǵın. Eń jaqsısı, tórtinshisi, yaǵnıy kórinip turǵan hám aytıladıǵanı deydi. Sóylegende ándiyshelik bolıw, suwıq sózlıq bolmaw, kem sóylew, kishipeyillik, maqtanmaslik, birovning sózin dıqqat menen esitiw ádeplerin aytıp otedi.
Onıń etikalıq ógitleri kitapda ata-ana haqqini biliw menen baslanadı. Ol jaǵdayda Kaykovus «Quran» hám «Ádisler»dagi talaplardan kelip shıqqan halda óziniń kózqarasın bayanlaydı : «Óz perzentiń seniń haqingda qanday bolıwın tileseń, sen da ata-anań haqqında sonday bolģil, nedinkim sen ata-anań haqqında ne jumıs qilsang, perzentiń de seniń haqingda shundoq jumıs qilur, sebebi adam mevaga, ata-ana terekke uqsaydır». bólek áhmiyet beredi. Perzent tuwılǵanda áwele oǵan jaqsı at qoyıw, odan keyin sanalı hám mehriban tárbiyashına tapsırıw, oqıtıw, ulģaya baslaǵanda kásip hám óner úyretiw, áskeriy jumıs menen tanıstırıw, keyin suwda júziwdi úyretiw kerek, deydi. Kaykovus otaning minneti taǵı óz perzentlerine salıstırǵanda qattıqol bolıwın talap etedi. Lekin balalardı jazalawdı otaning ózi emes, tárbiyashı tárepinen atqarılıwın qáleydi. Sebebi otaning óz qolı menen perzentin jazalashi ol jaǵdayda kek sezimin payda etedi, deydi. Lekin otadan perzent hayiqib tursın, eger ol hayiqmasa, ata-ananı qor etedi, deydi.

“Qobusnoma” shıǵarmasında shańaraq basqarıwı