Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem-óner hám mádeniyat institutí NÓkis filialí «MÁdeniyat hám kitapxana-málimleme iskerligi»

Kaykovus
Kaykovus (XI) Tolıq atı Elementul Maoliy Kaykovus. Ol Batıs Iran
patshahi Quyashul Bilim Qobusning aqlıǵı bolǵan. Kaykovus óz balası
Gilonga baǵıshlap “Qobusnoma” shıǵarmasın pánt násiyxat ruwxında jazıp qaldıradi. Kaykovus otaning minneti taǵı óz perzentine ádep da úyretiwde, dep aytıp otedi. Ol ılım, óner hám adabni perzentke miyraslar qaldırıw hár bir otaning perzenti haqqini atqarǵanı, dep esaplaydı.
“Óz perzentiń seniń haqingda qanday bolıwın tileseń, sen da, ata-anań haqqında sonday bolģil nedinkim, seniń haqingda shundoq jumıs qilur, sebebi adam mevaga, ata-ana terekke yqsaydur. Terekti hár qansha jaqsı tárbiyat qilsang, mıywesi sonsha jaqsılaw hám shıyrınlaw bolur. Ata-anań ızzep hám húrmetti qansha kóp qilsang, olardıń duwası sonsha tezirek mustajob bolur” [1:36]
Haqıyqattan da, hár qandayda bir ata-ana perzenti saw bolıp erjetiwi, oqıwı,
óner úyreniwi, sportqa qatna shi, ılım alıwı ushın mudam umtılıw-háreketde boliwi
kerek! Mámleketimizde bazar munasábetlerine ótiw processinde arnawlı bir ekonomikalıq qıyınshılıqlar bolıwı tábiy. Jaslar jámiyette júz berip atırǵan ózgerislerdi ózgeshe qabıllawları, qıyınshılıqlar payda bolǵanda intalarǵa beriliwleri, túrli zıyanlı ideyalar tásirinlerine kirip ketiwleri múmkin. Joqarıda aytıp ótkenimizdek, jańa zamange qádem qoyayotgan waqıtta jaslar tárbiyası birpara
bir úzilisler bolıwı múmkin. Eger shańaraqta ata-ananıń zehni, bilimi, tárbiyası joqarı bolsa, perzentte hesh qanday máseleler vujudga kelmeydi. Biraq birpara shańaraqlarda ata-analar kóp qallarda balalarına “jasligimizda biz bunnan salmaqli islerdi atqarganmiz, sen bolsań tayınǵa hayyar bolıp otiripsan” degen sózlerdi kóp esitemiz. Balanı mudam qáweterde, qısıwda tutıw júdá orınsızlı ish bolıp tabıladı Bul dóretpe yaǵnıy, “Qobusnoma” tekǵana óziniń dáwirinde bálki házirde de kóplegen jaslarımızǵa ibrat bolıp kelip atır. Házirgi jetkinshek zaman menen hamnafas jasap húrmet, shańaraqta ózdi qanday tutıwı, ata-anasına, aǵayınlar, yar-doslarǵa qanday munasábet, húrmet penen qarawdi esten shıǵarıp qoyıwǵan. Shańaraq sıyaqlı múqaddes dárgaydıń da ózine muwapıq nızam hám qaǵıydaları bar bolıp tabıladı. Shańaraq jámiettiiń tómen tiykarǵı buwını bolıp tabıladı. Ol insannıń turmısqa keliwi, tárbiyalanishidagi tiykarǵı mákan Shańaraq óz ishki munasábetlerine tiykarlanadı. Shańaraqtıń ishki munasábetleri nızam hújjetlerine, milliy hám etikalıq qádiriyatlarǵa tiykarlanadı. Shańaraqqa tiyisli munasábetler tábiy, ekonomikalıq, ruwxıy mútajlikti qandırıw zárúrshiligi maydanınan payda boladı.
Hár qanday jámiettiiń bekkemligi, rawajlanıwı shańaraqqa baylanıslı. Sebebi jámiyette bolatuǵın social munasábetlerdiń dáslepki elementi shańaraqta payda boladı hám qáliplesedi. Shańaraqtaǵı úlkenlerdiń bir-biri, menen átirap -ortalıq, buyım-mulkka bolǵan munasábeti jaslardıń sol máselelerge munasábetin qáliplesiwi ushın órnek boladı. Shańaraqtaǵı tárbiyanıń basqa tárbiyalardan ayırmashılıǵı, abzallıǵı tárbiya onda tek úyretiw, oqıtıw, atap ótiw, menengine emes, barlıq zatlarda úlken jasdagilarni kishi jaslar ushın órnek kórsetiwi arqalı alıp barıladı. Jámiyet
shańaraqlardan ibarat eken, óz-ózinen ekenin aytıw kerek, jámiyet bekkemligi shańaraqtıń bekkemligine baylanıslı hám shańaraqtıń bekkem bolıwınan jámiyet mápdar.
Sol sebepli shańaraqtı hár tárepleme qollap-quwatlaw hám qorǵawdı jámiyet
óz moynına aladı. Jámiyet shańaraqlardı qollap-quwatlawda, olardı qorǵawda úlken múmkinshiliklerge iye mámleket xızmetinen paydalanıladı.
Shańaraqtı qollap-quwatlaw, qorǵaw mámlekettiń konstituciyalıq minneti. Mámlekettiń shańaraqqa ǵamqorlıǵı nızam tiykarına qurılǵan bolıp, áwele, Shańaraq kodeksinde belgilengen.
“Qobusnoma” shıǵarmasında hár túrlı jaǵdaylarda sóylewiw usılın aytıp ótedi. Eger
insan dilwar bolsa, onıń sóylewin hámme itibar menen tıńlaydı. Awızsha sóylew
menen jazba sóylew bir-birinen málim dárejede parıq etedi. Ekenin aytıw kerek, awızsha sóylew jazba sóylewqa salıstırǵanda talay áyyemgi bolıp tabıladı. Ullı qomusiy alım Aristotel aytqanı sıyaqlı, “aytılıw daǵı sózler, intellektual tájiriybediń belgileri bolsa, jazıw daǵı sózler aytılıw daǵı sózlerdiń belgileridir”.
“Undoq esitdimki, bir keshe Xorun ar-Rashid bir tús kórdimkim, awızıdin
barlıq tisleri tokulmish. Erte tań turıp bir tabirshini shaqırıp soradıkim, “bul tushning tabiri nedur?”. Tabirshi dedi: “Ey amir al móminin, seniń aldıngda barlıq xesh, jaqınlar hám aǵayınlarıń ólģisidur.” Bul sózlerdi esitken shoh “maǵan bul sıyaqlı abaylı sózlerdi búydewge qanday erlik etding” dep ol tabirshini ólimge mahkum etedi. Sonnan keyin taǵı basqa tabirshini chorlab oǵan da tushini aytqanda tabirshi “Ey amir al mominin, seniń omiriń barlıq jaqınlaringdin uzaq bolur dedi. Bul sózlerdi esitken shoh ǵázeplanmay oǵan 1000 dirham pul sıy etdi” [4:56]
“Jaqsı sóz ilonni inidan shıǵaradı” degenleri sıyaqlı kim dilwar, hár bir
gápinen pal tóbeip turatuǵın insannıń jumısları mudami joqarı dárejede boladı. Shıyrınsoz
menen kesel, dúzelmeytuǵın insandı da hesh bomasa omirin azǵantay múddetke uzaytırıwı
múmkin. Shıyrınsózlik házirgi kúnde shıpakerlerimizga oǵırı kerek boladı
sebebi bir ǵana sózi menen nawqas adamǵa úmit baǵıshlaydı. Egerde shańaraq aǵzalar bir-birine salıstırǵanda shıyrın gápirsa bul shańaraq júdá tatıw boladı. “Sóz dilning gilti“, haqıyqattan da, shańaraq baslıǵı isten siqilib yamasa sharshap kelgeninde úyde ómir joldası onı qáhár menen qarsı alsa, ortada daw shıǵıp, ajrashishgacha barıwı múmkin. Bul sıyaqlı jánjellerdiń tez bolıwı bolsa balalardıń psixologiyasiga júdá jaman tásir etiwi múmkin. Sóylew mádeniyatına erisiw ushın hámme waqıt anıq-tınıq, albıraǵanstan, álpayımlıq hám mayin dawıs menen sóylewge háreket qılıw kerek. Úyqib aytılǵan sózge túsiniw de júdá qıyın boladı, júdá shozip, aste sóylew de sáwbetlesti zeriktiradi. Aytılıw etilgen hár bir sóz, buwın hám dawıs anıq hám ayqın shıńǵırlashi kerek. Júdá nozlanib sóylew de shıraysız ádet. Ana tilin jaxsı kórgen adam buzmaydi. Sırt el puqarası sózlerdiń anıq mánisin bilgen hám olardı tuwrı aytılıw eta alatuǵın kisi, egerde bul túsinik, at ózbek tilinde bolmasa, olardı óz sóylewinde isletiwi múmkin. Qáte gápirgan kisin mazaq etpeslik kerek.
“Eger sen patshahga sırlaslıq qılajaq bolsań patshahning xızmetinde kemshilik etpegil. Eger kútilmegende kemshilik qilsang, ózińni ladanlıqqa solģil hám ul
kemshilikti bilmaģondek korgizģl, tokı seniń qas bila qilģoningni patshah bilmasin hám bilmaģoningga ishansin. Xamisha patshahning ǵázepidin qorqģil. Eki zattı xargiz qor hám jeńil tutmaģil: biri patshahning qahri, taǵı biri oyshıldıń pandi” [5:154].
Xalıq menen ushırasıw, insanlardardi, máselelerin nátiyjeli, operativ sheshiwdiń sapa hám mazmun tárepten ulıwma jańa sistema jaratıldı. Insan máplerin támiyinlew, adamlar menen ushırasıw, xalıqtıń japsaq-ol uwayımları,
turmıslıq mashqala hám mútajliklerin jaqsı biliw hám sheshiw maqsetinde Ózbekstan Respublikası prezidentiniń virtual hám xalıq qabılxonalari dúzildi. Búgingi
aqılǵa say siyasat nátiyjesi bolıp esaplanıw, hár bir puqara, ásirese, jaslar ushın keń múmkinshilikler qapıları ashılıp atır.