Ózbekstan RespublikasÍ JoqarÍ hám orta arnawlÍ bilimlendiriw ministrligi berdaq atÍndaǵÍ Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Dene tárbiya hám sport shınıǵıwlarınıń

II – bap. Hareket uqibliǵin rawajlandiriw…
 

• Mektepke shekemgi balalardiń fizikaliq háreket sipatlarin tarbiyalaw hám rawajlandiriw

Bul mektepke shekemgi jastaǵi balalrdiń tuwilǵannan baslap mektepke baraman degenshe araliǵi- organizmniń eń tez όsip rawajlatuǵin dawiri. Bul araliqta olardiń adam bolip qaliplesiwshi ortaliqtiń hám tárbiyaniń tásiri oǵada áhmiyetli. Usi jaslarda balalardiń den-sawliǵiniń, aqiliniń denesiniń hár tárepleme rawajlaniwiniń tiykarǵi du’zilisi. Bul araliqta balaniń denesi tez όsip hám rawajlanadi, soniń menen birge sirtqi ortaliqtiń tásirine qarsi turiw uqipliliǵi kem boladi, sonliqtan jas ballar awirǵish keledi. Sonin ushinda bizin mamleketimizde mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń den-sawliǵin saqlaw hám bekkemlew eń juwapkershilikli waziypaniń biri dep esaplaydi.

Dene tárbiyası shınıǵıwların orınlaw protsessinde bul jastaǵı balalardı shaqqanlıq, tezlik, ku'sh, shidamlılıq hám iykemlilik sıpatları tárbiyalanadı. Olardıń anatomo-fiziologiyalıq qásiyetlerin itibarǵa alǵanımızda shaqqanlıq hám tezlik sıpatların tárbiyalawdıń mu'mkinshiligi olarda basqa sıpatlarǵa qaraǵanda kόbirek boladı, ásirese ku'sh hám shidamlılıq háreket sıpatların tárbiyalawda bolsa abaylı bolıw kerek. Biraq bul sıpatlardı rawajlandırıw tolıq toqtatıp qoyılmaydı, sebebi ku'sh hám shıdamlılıq elementleri hár bir háreket iskerllgi ushın záru'r. Bul sıpatlar tárbiyashınıń qálewisizde basqa háreket iskerligi dawamında payda boladı, ju'riw, sekiriw, ılaqtırıwday háreketler quramında bul sıpatlar báribir payda boladı.
Bul jastaǵilardıń nerv sistemasınıń iykemliligi, fizikalıq sıpatlardı teń rawajlandırıwǵa jaqsı mu'mkinshilik jaratadı. Sebebi nerv sistemasındaǵı qozǵalıw hám tormozlanıw biri ekinshisi menen tez almasıw qábiliyeti menen baylanıslı. Ásirese, háreketli oyınlar dawamında aldınnan rejelestirilmegen, oyın iskerligi ushın záru'r bolǵan shuǵıllanıwdaǵı háreketlerdi orınlawǵa tuwra keledi hám olar qısqa waqıt ishinde bir-birine όz ornın tez almasıwı menen payda boladı. Bul bolsa shaqqanlıq sıpatın ańsat rawajlandırıwǵa sharayattı jaratadı
2. Oqitiw hám tárbiyalawdiń tiykarǵi usillari.
Balalar baqshasinda barliq tárbiya jumislari mámleket tárepinen bekitilgen “Balalar baqshasinda tárbiya jobasi” degen hu’jjetke tiykarlanip ju’rgiziledi. Bul hu’jjetke uliwma tárbiyaniń maqseti waziypasi hám dene tárbiyasi sabaqlarin shόlkemlestiriwdiń tártibi kόrsetilgen.
Mektepke shekemgi jastagi ballardin jas όzgeshelikleri
Mektepke shekemgi dawirde ballarda rawajlaniw, όsiw tez όzgerip otiradi. Bul jastaǵi ballardi jas όzgesheligine, biologiyaliq rawajlaniwina qarap hár jas toparlarina ajiratiw olar menen tárbiya jumislarin alip bariwdi jeńilletedi.
Bala birinshi u’sh ayliq waqitlarinda jaqtiǵa, seske, adam dawisina diqqat awdarip qozǵala baslaydi. Keyin qarninda jatip basin tutiwǵa háreket etedi. Bir jasqa jaqinlaǵanda eńbeklegende, otiriwǵa hám turiwǵa umtiladi. Bir jasqa tolǵannan keyin juriwge talpinadi. Eki jasqa tolǵanda όrmelep, ilaqtirip hám ayrim zatlar menen oynap háreketsheńligi arta baslaydi. Balalardiń háreketiniń rawajlaniwina sirtqi ortaliq tasir jasaydi hám dόgeregindegi adamlarǵa eliklep háreket ete baslaydi.
Balalar baqshasinda dene tárbiyani sholkemlestiriwdiń όzgeshilikleri.
1. Dene tárbiyasin sabaq tu’rinde sholkemlestiriw-oqiw tárbiya jumisinin tiykarǵi tu’ri bolip esaplanandi. Bul azangi waqitlari háptesine eki iret kishi toparlarda 20 min, tayarliq gruppalarga et min dawaminda όtkeriledi. Buni tárbiyashi balalardin háreket sapasin rawajlandiriw ushin baǵdarlamaga saykes jobalastiriladi. (mis: dόńgelek jasap sapqa turiw, juwiriw arqali háreket shaqqanliǵin rawajlandiriw, eki ayaq penen páske sekiriw t.b.). Tárbiyashi balalardiń mumkinshiligin esapqa alip hár qiyli shiniǵiulardi tanlap aladi. Hár bir sabaq όz ishine kirisiw, tiykargi hám juwmaqlau bolimlerin aladi. Bular balalardin shidamsizligin, diqqatin, tez sharshawin, mumkinshiliklerin esapqa alip duziledi. Usilarǵa baylanisli shiniǵiwlar belgili waqittin ishinde όzgertilip turadi, oyinlar beriledi, shiniǵiwlardi topar bolip orinlaw jeke orinlawǵa όzgertiledi, beriletugin tapsirmalar kόp háreket islewge baǵdarlanadi.
2. Azangi gimnastika den-sawliǵin bekkemlewge tásirin tiygizedi hám hár ku’ni dene shiniǵiwin islew ádetin qáliplestiredi. Azanǵi awqatlaniw aldinda kishi topar balalar menen 5 min, onnan joqariraq topar balalari menen 10-12 min dawaminda balalap uliwma awqatlaniw shiniǵiwlari menen orinlanadi, hám apiwayi háreket oyinlari oynatiladi joqari topar balalarina talap joqarilaw boladi. Mis: hárketlerdiń duris orinlaniwi kόbirek tásir etetuǵin shiniǵiwlarda orinlaw talap etiledi.
3. Sabaq araliq dem aliw shόlkemlestiriledi. Bunda joqari topar balalari menen jenil oyinlar hámde dene shiniǵiwi shόlkemlestiriledi.
4. Háreket oyinlari ádette qidiriw waqtinda hár ku’ni topar balalari menen όtkeriledi. Taza hawada qidiriwdiń waqtinda hár ku’ni topar balalari menen όtkeriledi. Taza hawada qidiriwdiń talabina qaray burin u’yretilgen oyinlar oynatiladi hám jáne oyinlardi u’yretiw mu’mkin.
5. Sportqa qiziqtiriw jumislari u’skenelengen maydanshalarda shόlkemlestiriw mu’mkin. (misali, velosiped aydaw, shomiliwǵa tayarlaw, sirǵanaw hám t.b.). Buniń arnawli sabaqtan όzgesheligi balalar όzinshe erkin orinlaydi.
6. Qidiriw hám ekskursiyaǵa shiǵiu, bul joqargi topar balalari menen aldin alip du’zilgen jol menen piyada qidiriw shu’lkemlestiriledi. Bul balalardiń oy-orisin hám dene shidamliliǵin joqarilatadi. Sonday-aq balalar tábiyat penen tanisiwina mumkinshilik beredi.
7. Balalardiń dene shiniǵiwlari menen όz betinshe shuǵillaniwi tárbiyashiniń basshiliǵi astinda maydanshada, jaydiń ishinde balalarǵa jeke tapsirma beriw, olardi baqlaw arqali όtkeriledi. Tárbiyashi balalarǵa oyin usinadi. Oyinshiqlar oynaw zatlari menen támiyinlenedi. (Top, dόńgelek, sekiriw jibi) hám olardiń aktivligin retlestirip turadi.
8. Jilina eki ret bayram shόlkemlestiredi. Bul balalardiń qiziǵiwshiliǵin arttiriw, kewilin kόteriw ushin hám estetikaliq jaqtan tárbiyalaw ushin όtkeriledi. Balalar burin u’yrenilgen shiniǵiwlardi orinlap kόrsetedi. Jaris oyin, ayaq oyinlari shόlkemlestiredi. Bulardin hámmesi burin u’yretilgenlerdi kόzden όtkeriw hám u’yretiwdin nátiyjesin juwmaqlaw bolip esaplanadi.
Balalarga tanis sόzdi paydalanip sόz metodi háreket oyinlariniń mazmunin tusindirgende, jenil shiniǵiwlardi u’yretiwde paydalaniladi. Sόz benen tu’sindiriw hám shiniǵiwlardi kόrsetiw birge alip bariladi. Hárekettiń orinlaniw tásirin qaǵiydalarin tu’sindiriw arqali balalardiń aktivligin, qiziǵiwshiliǵin arttirip baradi.