Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

3.3. Kásiplik sózler

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında belgili bir kásipke baylanıslı, sol kásipte islewshi adamlardıń tilinde jumsalatuǵın sózler de ushırasadı. Kásiplik sózlerdiń tiykarǵı ayırmashılıǵı, olardıń kásiplik shekleniwshilik hám sáykes atamalardıń sıńarları xızmetin atqarıwında kórinedi.¹

Ustashılıq kásibine baylanıslı, solardıń tilinde jumsalatuǵın tómendegi sózler jumsalǵanın kóremiz:
Kúnlerdiń kúninde kún tiymegen úlpildek Shiyshe qız pistedey murınları, jipek kóylekleri kúye bolıp, kórik te basatuǵın bolıp qaldı (II, 35).
- Shot ótkir, - dedi jumısına aylanısa berip (II, 39).
Ustanıń qolınan shókkishi túsip kete jazladı (II, 35).
Qurban usta da, hayalı Gúlziyra da mardıyısıp shıqtı (II, 20).
Kórsetilgen mısallardaǵı «kórik» - temirdi qızdırıwshı úskene, «shot», «shókkish» - ustashılıq quralların «usta» - ustashılıq kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánilerin ańlatadı.
Appırmay bala, gózzaldıń gózzallıǵın aytamız dep, kelinlerge, neǵıǵan kelin, ba-ay, Haytmurattay bir piltaban diyqannıń júnles bilegin jastanıp atırǵan birewdiń gózzallıǵın aytamız dep dinnen de shıǵıp boldıq-aw! (II, 14).
Paxta egis, úshlew, birlew, súdigarlaw, jońırıshqa oraq, biyday oraq (II, 121).
Paxta terim baslandı, ele Dosmuxammedten xabar joq (II, 44).
Terimshilerdiń kóbisi derlik «Gúlistan» menen shegaradaǵı tórt gektarlıq náhán taxtalıqta (II, 44).
Shelden bir ótkersek boldı (II, 46).
Sebebi, biziń kolxozdıń atızında bunday bolıq paxta joq (II, 46).
Irım ushın, egilmeytuǵın bir partawın súrip ketti (II, 31).
Kelgennen sońǵı traktordıń birinshi talabı – kúni-túni paxta jerdi súriw boldı (II, 33).
Arqa rayonlardıń bárin jalpılamay jalpaytıp bes qonaq urǵanın esapqa alǵan sovnarkom (II, 39).
«Barlıq qodireń daqıl, paxtanıń kulagı» delingen orısshalap (II, 105).
Olar «bes qonaq»tan burın pisip qalar, xalıq ashırqamas edi, wax-wax!... (II, 114).
Joqarıdaǵı mısallarda diyqanshılıq kásibine baylanıslı sózler qollanılıp, «diyqan» - diyqanshılıq kásibi menen shuǵıllanıwshı adam, «úshlew», «birlew» - ónip shıqqan eginlerdi siyrekletiw, tárbiyalaw, «terim» - zúráátti jıynaw, «taxtalıq» - kólemi úlken atız, «shel» - suwǵarıw payıtında suwdı irkip, atızda saqlap turıwshı atızdı dógereklep islengen biyiklik, «bolıq» - mol zúráát, «súriw» - jerdi egiske tayarlaw, jerdi awdarıw, «bes qonaq» - eginlerdi suwıq urıwı, 17-22-sentyabr aralıǵındaǵı salqın kúnler, «qodireń daqıl» - mádeniy eginniń jabayılasqan túri hám t.b. sózler qollanılǵan.
Belinde oraǵı, kún qızbay turıp, hámmeni boyan, qamıs oraqqa saladı (II, 30).
Balaqların túrinip, suwǵa túsken oraqshılar kól jiyegine túski chayǵa ján qaǵılǵanda bir-aq shıǵadı (II, 31).
- Biziń bir qashar adasıp sizlerge barǵan eken, malshıńız en salıp jiberipti, kórshi otırıp, bul iytligińiz tipti bolmaydı! (II, 28).
Qay kúnde de shopan sawatsız bolıwı kerek, - dep edi (II, 29).
Qısı-jazı aydawǵa jiberip qoya berseń boladı (II, 31).
Sharwashılıq kásibine baylanıslı «boyan oraq», «qamıs oraq» - qısqı ot-shóp tayarlaw, yaǵnıy jaz aylarında shóplerdi orıw, «oraqshı» - ot-shóplerdi orıwshı, tayarlawshı adam, «en salıw» - mallardı basqa mallardan ajıratıwshı, menshiklewshi belgi salıw, belgilew, «shopan» - mallardı baǵıwshı adam, «aydaw» - gúz aylarında barlıq mádeniy eginler jıynalıp bolǵan soń, mallardı óz erkine qadaǵalamastan, baqpastan jiberiw sıyaqlı mánidegi sózler jumsalǵan.
Qaraqalpaq xalqınıń turmısında jiyi qollanılıwshı kásipler bolǵan joqarıdaǵı diyqanshılıq hám sharwashılıqqa baylanıslı kásiplik sózler menen birge hár qıylı basqa da kásipke baylanıslı sózler ushırasadı. Mısallar:
Kolxoz bolmasınan táwir-aq burın Esbergen raykom, ispolkomlarǵa barıp: «men endi quwırdaqshı bolıp júre beremen be, bir túsinbeslik bolsa bolǵan shıǵar» (II, 26).
- Stalingradtıń jibergen on altı motorınıń biri bizge tiyse, pax-pax, - dep qumartıp atır bir traktorshı (II, 157).
- Xarkov rabochiylarınikin qara sen (II, 157).
Azan aytqan atı Sársen bolsa da soń Táten atanıp ketken tabelshi de partuk baylap, Shunday menen qatar atızǵa tústi (II, 136).
- Baltabay degen bar, uruwı da joq bunıń, ózi tuqımlıqqa bir ózbek, ózi sırnayshı, ózi dápshi! (II, 27).
- Ibrayım baqsı ǵoy aytıp atırǵan! (II, 154).
Arbakeshten shıqqanım menen siyasattı, zamannıń ańǵısın ańlayman (II, 105).
– Men Dosmuhammed Jumaǵulovpan, mınaw Qalbay Shanazarov, mına awıldaǵı Shanan qassaptıń balası (II, 18).
Joqarıdaǵı mısallardaǵı «quwırdaqshı» - balıq quwırıwshı adam, «traktorshı» - traktor basqarıwshı, «rabochiy» - qarapayım jumısshı, «tabelshi» - paxta terim mapazında terilgen paxtanı ólshep alıwshı, «sırnayshı», «dápshi», «baqsı» - sazende, saz shertiwshiler, «arbakesh» - arba basqarıwshı, «qassap» - mal soyıw kásibi menen shuǵıllanıwshı adamlar mánilerinde qollanıladı.