Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

III BAP. SH.SEYITOVTÍŃ «XALQABAD» ROMANÍNDA QOLLANÍLÍWÍ SHEKLENGEN SÓZLER

Jazıwshınıń izertlenip atırǵan shıǵarmasında qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına kiretuǵın, biraq ádebiy tildiń sózlik qorınan orın almaǵan, qollanılıw órisi sheklengen, ádebiy tilde ónimsiz jumsalatuǵın, jeke qaharmanlar tiline tán sózler de ushırasadı. Bunday sózlerdiń toparına awızeki sóylew tili birlikleri, varvarizmler hám vulgarizmler, kásiplik sózler, jargonlar, tabu hám evfemizmler kiredi. Jazıwshı bunday sózlerdi qaharmanlardıń minez-qulqın, tábiyatın, romandaǵı waqıyaǵa ótkirlik máni beriw ushın sheberlik penen paydalanǵan.

3.1. Awızeki sóylew tiliniń birlikleri

Sóylew tili – bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń aktiv forması. Onıń tiykarın tilde uluwma qollanılıwshı sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında tek uluwma qollanılıwshı sózler ǵana emes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de ushırasadı.

Qaraqalpaq tiliniń awızeki sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emocionallıq-ekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olarda kóbinese kemsitiw, kishireytiw yamasa soǵan usaǵan qanday da bir ótkir máni sezilip turadı. Bul toparǵa kiretuǵın sózler jazıwshınıń sóz qollanıwındaǵı ózine tán ózgesheligin anıqlawǵa járdem beriwi menen birge óziniń tásirliligi menen kózge taslanadı.
A.Bekbergenov sóylew tilin eki túrge ajıratıp qaraydı. 1) Padio, televideniede diktor, peporter, kommentatorlardıń, jıynalıslardaǵı bayanatshılardıń sóylewi. Bunday sóylew jazba ádebiy tilge tiykaplanıp, onıń normaların saqlaydı; 2) Qádimgi óz ara sóylesiw.¹
Romanda qollanılǵan awızeki sóylew tiliniń birlikleriniń ózinshelik ózgesheliklerin úyrengenimizde olarda tómendegidey toparlarlarǵa bólip qaradıq:
1) Awızeki sóylew tiliniń fonetika-intonaciyalıq ózgesheliklepi. Sóylew tilinde sózlepdiń aytılıwı, sóylew intonaciyası úlken xızmet atqapadı. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında qaharmanlardıń sóylew tilinde fonetika-intonaciyalıq ózgeshelikler júdá kópligi menen ajıralıp turadı. Bul ózgesheliklerdiń ózi bir neshe bóleklerge bólinedi.
a) sózdegi ayıpım seslepdiń orın almasıwı, yaǵnıy dublet sózlerdiń (vapiantlar) ajıpatılmawı. Mısallar:
Apırmay, (yapırmay) mınaw sonı esime saldı-aw, hár zamanǵa bir zaman degen, bolshoydıń iyti qalmay izime túsip, endi sol qasqır ózim bolıp turman (II, 3).
El degenniń qádiri Berdikárimniń sanasına shın mánisinde jańa jılt etkendey bolıp edi, liykin, (lekin) sónip qaldı (II, 6).
Qoy, men Kushkaǵa jeteyin de poezdǵa minip, duppa-duwrı (tuppa-tuwrı) Sharajawǵa tartayın (II, 6).
Mınalarǵa esittirip-aq: «sonı-ám jaza almaysań ba, wáy, (way) bılayǵo!» dep atır edi Jańabayǵa (II, 20).
Biraq, biz muǵallimbiz, muǵallimniń aldında partaǵa otırdıńız ba, kim bolsańız da balasız, tak chto, ǵoshshıńız (qosshıńız) joq bunda (II, 21).
Bu, azanlı berli shıdayman, bular oynap otır ma deymen, aynaldıra (aylandıra) beresiz miydi Nazarbaydıń diyirmanınday (digirmanınday) etip, aynaldıra beresiz! (II, 21).
- Dabay, (davay) bozǵa tarı shashamız?! (II, 32).
Isin sotqa (sudqa) ótkerip, ózin Qaraqalpaqstannan da shıǵarıp jiberemiz (II, 108).
- Yazaman, (jazaman) hawwa, yazbay (jazbay) nesi bar! (II, 21).
á) sózdegi ayıpım seslepdiń túsip qalıwı. Mısallar:
Bayaǵı sonarǵa shıqqanımda, qasımda Barlıqbay, Jáliy maqsım da bar edi-aw, qarshıǵalar bir qasqırdıń izine tústi-aw, sonda búrkit búrgen kókjaldıń tisi átirapına iyt barǵanda úseytip (usılay etip) saqıldap edi (II, 3).
Búytip (bulay etip) júrgenshe, elsiz, watansız… (II, 3).
«Bersembeken, (bersembe eken) bermesembeken?!» (bermesembe eken) «bereyin» dese Amangeldiniń ákesinen qalǵan birden-bir nıshan, «táwekel» dep hayal ornınan turdıdaǵı, qorjındı ákelip: - Gúnanı kóp islegen, kóp el tonap, kóp qanǵa batqan qaralı edi (II, 6). «Arqa muz degen bar deydi, qısı-yazı muzı erimesemish, shuyaqlarda jasaǵanlardıń da ármanı barmeken», (barma eken) dep bolıp, «haw, onda paxta pispey qaladıǵo!» (II, 16).
Izbasqan bunıń bul gáplerinen bunı da soyaqlar (sol jaqlar) menen baylanıstırıp turǵan birew bar ekenin bildi, biraq ózi aytpaǵan soń soramadı (II, 9).
– Neǵıp (ne qılıp) júrgenińizdi siz ózińiz bilesiz, bunı men betińizge baspayman (II, 10).
Shıǵısta yaponlar, batısta nemisler pıshaqtı kimge qayrap atır, álbette, baylarǵa emesǵo, (emes qoy) bolshoylarǵa! (II, 11). - Mınań qarań, Berdikárim aǵa, men bunıń Evropasın gezgen adamman, Zúbayda ushın Xalqabadqo, Xalqabad, Alyaskanı bilmeysiz siz, Amerikanı bilmeysiz, Sibirdi bilesizǵo… (bilesiz ǵoy) (II, 15).
Appırmay bala, gózzaldıń gózzallıǵın aytamız dep, kelinlerge, neǵıǵan (ne qılǵan) kelin, ba-ay, Haytmurattay bir piltaban diyqannıń júnles bilegin jastanıp atırǵan birewdiń gózzallıǵın aytamız dep dinnen de shıǵıp boldıq-aw! (II, 14).
- Qálegende qanday, álbette, qáleymiz, sóytesseńiz (solay etińiz) de ǵoshshım! (II, 20).
- Sizler bul kámsiyasızlar (komissiyasızlar) ma, ya bir miy aylandırǵısh birewsizler me?! (II, 21).
Qarabekov: «Siziń ózi awılıńız qaerde?!» (qay jerde) dep soraǵan eken (II, 26).
á) sózdegi ayıpım seslepdiń qosılıwı. Mısallar:
- Yazaman, hawwa, (awa) yazbay nesi bar! (II, 21).
Qunnazar aqsaqaldı, shul arqalı awıldıń keńes húkúwmetin (húkimetin) qorladıńızlar, men bunı bu turısında qoymayman, yazaman da jańaǵı xorlap jibergenlerińizdiń hámmesine qol qoydırıp, aydayman joqarıǵa… (II, 21).
Sizler jańaǵı adamlardı bir jıldan beri sawatlandıra almasańız, biz bir aydan bárin zawlatıp gaziyt (gazet) oqıytuǵın etip beremiz (II, 20).
Jumaǵulov «kún bataman degenshe barlıq komsomol, mektep oqıwshıların «júz pırasent (procent) mábilizabat» etip, bir úyde bir de álepshe xatı bar kitap qaldırmay, mekteptiń aldına úyiwdi» buyırdı (II, 18).
Sonı jaǵaladı da júrip otırdı, iyininde ayqara taslanǵan qorjın, qarsaq jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde ketip baratır, ketip baratır, gellesinde mıńsan eki qıyal: «appırmay (yapırmay) bala, jańaǵı hayaldıń óz elinde júrip, elin saǵınıwın-ay, úhh!...» (II, 6).
Shıǵarmada sóz etilip atırǵan waqıyalar jámiyetke rus tiliniń tásiriniń kúsheyiw procesi baslanıw waqtın súwretlegenlikten, ayırım rus tilinen kirgen sózler sol turısında qollanılmastan, ayırım fonetikalıq ózgeshelikler menen, jergilikli til nızamlıqlarına sáykes aytılıwda sol ózgeshelikleri menen qollanılǵanın kóriwimizge boladı. Mısallar:
– Ja-aq, ol qıytırlıǵıńız (xitrıy) ótpeydi, - dep edi (II, 27).
– Jaq, jaq, maǵan onday paltay-shaltayıń (boltay) ótpeydi, kórshi… (II, 28).
– Olay bolsa biz siziń niykakoy (ne kakoy) ǵoshshı-poshshıńız emespiz, - dep gáp qostı «ózimizdiń Shanannıń balası» dep otırǵan qızıl beti (II, 21).
– Sizler bul kámsiyasızlar (komissiya) ma, ya bir miy aylandırǵısh birewsizler me?! (II, 21).
«Bul kámisiyaǵa qosıp jibergen inkibiniń (NKVD) jansızı» dep qapılttı (II, 23).
Biykar aytasań jańaǵını, sen sayasiy neǵıramıtnıy (negramotnıy) adamsań (II, 28).
– Dabay, (davay) bozǵa tarı shashamız?! (II, 32).
Isin sotqa (sudqa) ótkerip, ózin Qaraqalpaqstannan da shıǵarıp jiberemiz (II, 108).
Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında awızeki sóylew tiliniń birliklerine kiretuǵın mısallar júdá kóp. Bul mısallar izertlenip atırǵan temanıń basqa da bólimlerinde qarastırılǵanlıqtan, barlıǵın kórip shıǵıwdı maqul kórmedik. Atap aytqanda, turaqlı sóz dizbekleriniń, erkeletiwshi hám kishireytiwshi formalardıń, tabu hám evfemizmler hám basqa da elementlerdiń awızeki sóylew tiline tán túrleri bar.