Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

4) Feyil sózlerden jasalǵan antonimler:

Shıǵarmada feyillerden jasalǵan antonimlerdiń leksikalıq mánisi boyınsha tómendegidey toparlarǵa bólip qaradıq.

a) qarama-qarsı baǵdardaǵı háreketti sáwlelendiriwshi feyil antonimler: Traktordıń paznası artında kóterilip kiyatır edi, bardı da «salq» ettirip, Shundıydıń ózi túsirip tasladı (II, 99). Bul traktordı óshirip qashıp edi, bir waqıtta «warr» etip xodlanǵan dawısı esitildi (II, 99). Basshılar da biriniń izinen biri kelip-ketip tur (II, 44). Ishten baslıq súrenlep, aldına shaqırdıdaǵı, kimniń kelip, kimniń ketkenin soradı (II, 119).
á) adamlardıń óz ara múnásibetin sáwlelendiriwshi feyiller: Seni qamap taslasa, aqlay alatuǵın qúdiret joq! (II, 42).
b) adamlardıń ruwxıy halatın sáwlelendiriwshi feyillerden jasalǵan antonimler: – Hawwa, shundıytemiz, - dedi Qudaybergen kúlip. – Biraq, jámáhát, men kózi ashıqpan, kewlim sezedi! – dep, birden jılap jiberdi (II, 74).
g) predmet halatına baylanıslı feyillerden jasalǵan antonimler: Hár kúni bul álemde on mıń adam tuwılıp, on mıń adam ólediemish (II, 90).
ǵ) bir-birine qarsı, biri ekinshisin biykarlaytuǵın háreketlerdi sáwlelendiriwshi feyillerden jasalǵan antonimler: Jambasıńa urmaq túwe, endi basıńdı tasqa urǵannan ne payda, qátelesiw ańsat, dúzew qıyın (II, 114).
Antonimlerdiń shıǵarmada qollanılıwı, onıń tillik ózgeshelikleriniń ele de kórkem etip beriliwine xızmet qılǵan.


2.4. Omonimler

Omonim sózler de jazıwshınıń shıǵarmasında kórkemlew quralları sıpatında aytılajaq pikirdi anıq hám tásirli jetkeriwde qollanǵan.

Omonimler jazıwshınıń shıǵarması tiliniń kórkemliligin, názikliligin, tásirliligin támiynlewshi qurallardıń biri bolıp, onıń tiliniń baylıǵı, keń múmkinshiliklerin kórsetedi:
Tústi de jayǵa kirip ketip, shıranı jaqtı (II, 16).
- Áne joldaslar, bul siziń Qunnazar aqsaqaldıń bunnan bir jıl ilgeri raybilimge «likbezden júz procent sawat ashtıq» dep bergen spravkası, usıǵan tiykarlanıp, joqarıǵa spravka bergen raybilimniń ústinen «kóz boyadı» degen arza túsip, sonı tekseriwge biz tap anaw Tórtkúlden kelip turǵanımız, - dedi Tórtkúl jaqtı kórsetip (II, 19).
Ǵalı gilemler tutılıp taslanǵan jap-jaqtı jay! (II, 7).
Bul mısallardaǵı jaqtı sózi birishi mısalda háreket mánisin, ekinshi mısalda baǵdar, tárep mánisin, úshinshi mısalda kórinis mánisin beriw ushın jumsalǵan.
Shóp qıstırsa da, qatınlardıń túski chay ushın jaqqan otınan kúl alıp súrtse de, jılar qabaǵınıń búlkildisi qoymadı (II, 39). Qudaybergen mektepten Aynazar menen Dálibaylar kelgenshe shúdigar jerde tirsegi qaǵısıp, jarmıstan qabaǵı menen arqalap suw tasıydı (II, 33).
Keltirilgen birinshi mısaldaǵı qas sózi adam denesi aǵzasın, ekinshi mısalda úy buyımı atamasın ańlatıw ushın jumsalǵan.
Qudaybergennniń beldi buwınıp shıqqanınan gúmanlanǵan Sozanay (II, 98). Kim bel dáste, kim jaba, kim qurı mushına túpirip shabıstı (II, 100).
Bul mısallardaǵı bel sózi birinshi mısalda adam múshesi, ekinshi mısalda bolsa, qural-sayman atamasın bildiriw ushın qollanılǵan.
Quw gelleniń kirpigi qaǵıla ma, qası qıymılday ma, onda qas ta, kirpik te, kóz de joq (II, 144). Bayaǵı sonarǵa shıqqanımda, qasımda Barlıqbay, Jáliy maqsım da bar edi-aw, qarshıǵalar bir qasqırdıń izine tústi-aw, sonda búrkit búrgen kókjaldıń tisi átirapına iyt barǵanda úseytip saqıldap edi (II, 3). Keltirilgen mısallardaǵı qas sózi birinshi mısalda adam denesi aǵzasın bildiriw ushın qollanılsa, ekinshi mısalda átirapımda, janımda mánilerin ańlatıw ushın jumsalǵan.
Túsinde Shundıy bunı aq atqa mingestirip, aqsha bulttıń arǵı jaǵına alıp qashıp baratırǵan eken, bunıń gewishi túsip qalıptı, «alayın» dese, «jańasın áperemen» dep Shundıy aldırtpaydı, bir nársedey qıynalıp oyandı (II, 95).
Joqarıdaǵı mısallardaǵı tús sózi adamnıń uyqı halatındaǵı psixologiyalıq procesin hám ekinshi mısalda háreket mánilerin bildiriw ushın qollanılǵan.
Esirkepti skladtan atkónekke ısırıp salıp, endi sonıń shotın ózi qaǵıp otır (II, 53). Túski quyashqa shotın jaltıldatıp, toǵın jonıp atır (II, 39).
Sonday-aq, «Xalqabad» romanında basqa tillerden kirip, tilimizdegi singarmonizmlik nızamlılıqqa baylanıslı aytılıwda ózgeriske ushırawı, sonıń nátiyjesinde tilimizde aytılıwı birdey, mánileri basqa sózler payda bolıwı qubılısı da ushırasqanın kóremiz. Máselen, rus tilindegi schet sóziniń aytılıwda shot túrinde qollanılıp, aǵash ustashılıǵı quralı bolǵan shot sózi menen omonimiyalıq qatardı payda etkenin kóriwimizge boladı.