Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

á) Frazeologiyalıq birlikler

Qara ayǵır ısqırıp tartıp turǵanǵa ma, suwıq samal oyaǵınan da, buyaǵınan da húwlep vagonnıń ústindegi Berdikárimniń urqanatın ushırıp baratır (II, 3).

«Bul janı qaslıq, dinnen shıǵarman!» dep, óliwden bas tartqısı kelip turdıdaǵı, taǵı táwekel etkisi kele berdi (II, 4).
Sóytip, birew óliwge tayarlanıp atırsa, pisin qurtıp, poezd pıs-pıs-pıs etip, toqtap atır (II, 4).
Bunıń «bolshoy adam» ekenin ójirege kiriwden tórdegi Leninniń súwretine kózi túsiwden-aq abayladı (II, 5).
Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda, men qaytsam ba, óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp edi (II, 10).
Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda, men qaytsam ba, óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp edi (II, 10).
– Neǵıp júrgenińizdi siz ózińiz bilesiz, bunı men betińizge baspayman (II, 10).
Aqıl-parasatlı qaraqalpaqlar Stambulda, Tegeranda házir usı máselege bas qatırıp atır (II, 11).
Tisińnen shıǵarma, jaqında urıs boladı, eldi nemis keńesten tazartıp, jılawımızdı qolımızǵa beredi (II, 11).
Tisinen shıqqan zayırında uluwma musılmannıń mápine zálel keltiretuǵının aytıp eskertti (II, 10).
Sol kúnleri-aq óz qolınan bir bále qılıp, sımpıyıp júrgen sumıray bolmasın! degen qıyal menen nagandı shıǵarıp turıp, házir-aq janın almaqshı edi, liykin, «sháytanǵa hay berdi» (II, 11).


b) Frazeologiyalıq dizbekler

Onıń bir aqsham jıllı jerde jatıp ház yetermen degeni bolmadı, tez ketpese anaw kisi kelip, tutıp beretuǵınday kórine berdi kózine (II, 5).

Qarasa, qonaqtıń kózi jıńǵıl qazıqtaǵı ǵalı qorjınǵa tigilip otır (II, 6).
«Ol kúnde usındayman ba, tawdan oyıp alǵanday botakóz nashar edim, kempir-ǵarrısına da jaǵıp qaldım, jatıp jabıstı» deydi, usı kúngi sol kúyewi eken, sırtta bota quwıp júrgen sonıń balası qusaǵan (II, 5).
Taza japqan zaǵaradan enapattay nan, eki qaǵaz chay, bir qadaqtay gelle qant berip, xoshlasıwǵa kózi qıymay, izinen baladay bozlap jılap qaldı (II, 6).
Durıs iske Quran uslaǵannıń nesi gúna! dep qolın kitapqa juwırttı da, bawırına basıp… (II, 13).
Gezek aqsaqalǵa kelgen waqıtta júregi suw ete qaldı (II, 18).
Hár adam qara ter bolıp shıqqan sayın, Qunnazar aqsaqal bir qısım (II, 20).
Kelgenlerdiń hesh kimniń úyinde túslenbey, Mádiyardıń úyinde julınǵan shaytan tawıqqa da barmay, papkalarınan nan shıǵarıp jegeninen-aq óziniń basınan sıypamaytuǵının bilgen Qunnazar usınday bir qolaysız qısınıspaqtı sezinip, kúni burın moyıl bolıp qalǵanlıqtan buǵurlım ózin aldırmadı desek te, sorpa ishken adamday mańlay teri murnınıń ústinen tamıp attı (II, 20).
- Bir aydan qırta-qırt paxta baslanadı, sonnan burın oqıp qalıń, onnan soń qolıńız tiymey qaladı, - dep qıstastıradı Mádiyar bileklerin (II, 25).
Ǵayrı ellerdegi keshe jaq ómir usı bastan-aq uwıziyin qurtıp kiyatır (II, 6).
Ol óziniń janına toyınıp, ne de bolsa tuwǵan jerdiń topıraǵına bas qoyıw niyeti menen Diyarbákir saparınan bunnan bir jıl aldıńǵıday taǵı waz keship kiyatırǵanın aytıp: «elden ayrılǵan soń ne qádir boladı adamda, men qaytsam ba, óz ayaǵımnan húkimetke berilsem be dep kiyatırman», degen niyetin aytıp yedi, Izbasqannıń qaraltım júzi burınǵıdan da surlanıp, sheshek daǵları tereńlesip sala berdi (II, 10).
Májilis ashıwǵa Sayımbet penen Qunnazar aqsaqal kelgende-aq onıń bereketi qashıp, ishinde mamaqaldıraq turıp edi (II, 26).
Óziniń iyi dım bos eken (II, 28).
Sh. Seytov óziniń “Xalqabad” romanında frazeologiyalıq sóz dizbeklerin sheber paydalandı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine, onıń leksikasınıń tolıqtırılıwına belgili úles qosqan jazıwshılardan biri.
Solay etip, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri óziniń ayrıqshalıǵı menen ajıralıp turadı. Jazıwshınıń shıǵarmasında qollanılǵan sózlerdiń kóp mániligi, metaforalar, jazıwshınıń jeke stiline tán metaforalar, metonimiyalıq xızmette qollanılǵan sózler, sinekdoxalıq xızmette jumsalǵan sózler úyrenildi.
Sinonimler, antonimler, omonimlerdiń jumsalıw ózgesheligi úyrenildi. Sonıń menen birge shıǵarmada qollanılǵan gónergen sózler hám frazeologizmler de úyrenilip shıǵıldı. Romanda olardıń qollanılıwı júdá jiyi ushırasadı. Úyreniw barısında olardı frazeologiyalıq ótlesiwler (qoy awzınan shóp almaytuǵın), frazeologiyalıq birlikler (kózi túsiw), frazeologiyalıq dizbekler (qolın juwırttı) túrinde úsh toparǵa bólip úyrendik.