Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

3.5. Tabu hám evfemizmler

Jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde adamlar ózlerin qorshaǵan ortalıqtaǵı zatlar hám qubılıslardıń, olardıń qásiyetlerin tolıq túsinbey, ayırım predmet hám hádiyselerdi «qásiyetli, káramatlı» dep esaplap, onday sózlerdi aytıwdı qadaǵan etiwden payda bolǵan sózler ushırasadı. Túrkiy xalıqlarda erte dáwirlerden-aq, kúyewi yamasa hayalı, olardıń ata-anaları, aǵayinleri, tuwısqanlarınıń atların aytıp shaqırıw qadaǵan etilgen.

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tilinde bunday qadaǵan etiwden payda bolǵan tabu sózler de ushırasadı:
Qaynaǵa: - Shundıy qaynaǵa! – dep keldi Aytgúl aq qatın (II, 136).
Kúyew: «Ol kúnde usındayman ba, tawdan oyıp alǵanday botakóz nashar edim, kempir-ǵarrısına da jaǵıp qaldım, jatıp jabıstı» deydi, usı kúngi sol kúyewi eken, sırtta bota quwıp júrgen sonıń balası qusaǵan (II, 5).
Bay: Jin urǵanın bileseń, bayıńa nege iyelik etpeyseń?! (II, 365).
Beg: - Ne buyırasız taqsıyır, begim sizge xızmet islewdi buyırıp ketti, - dep, xoshmúlayım jımıydı da, zárre turıp «oylanıń» degendey, sırlı baǵıs penen shıǵıp ketti (II, 15).
Jeńge: Dizeleri qaltıldap turdı, jeńgesiniń qoynınan shıqqanda búytip qorıqpas Nazarbay! (II, 48).
Kishe: Kishem menen Tájibaydıń jıl sadaqasına ketip baratırǵanımızda aldımızdan ılıqqan iytler úrip shıǵıp edi (II, 266).
Kelin: Appırmay bala, gózzaldıń gózzallıǵın aytamız dep, kelinlerge, neǵıǵan kelin, ba-ay, Haytmurattay bir piltaban diyqannıń júnles bilegin jastanıp atırǵan birewdiń gózzallıǵın aytamız dep dinnen de shıǵıp boldıq-aw! (II, 14).
Baja: Bes qonaq bajań emes, shaqırǵan waǵıńda nazırqanıp keletuǵın! (II, 93).
Dayı: Namazxan dayı-jiyenleri bunıń úyine jazda qıdırıp kelse (II, 59).
Jiyen: Tilewbay degen jumalaq qara «jiyenimen» dep aldap júr, sonıń malayı… (II, 69).
Qatın: Italiya degen jaqta boldım, qatınları pul berseń, jalańash qursaǵı menen oynap beredi (II, 9).
Perzent: Biraq Bazar joq úyde, ol perzenttiń zarı bolıp, bir hápteden beri Shıbılashıyıqta túnep atır (II, 30).
Bul mısallardaǵı «qaynaǵa» sózi kúyewiniń urıwlas, awıllas aǵaları, «kúyew», «bay», «beg» sózleri kúyewi, eri, «jeńge», «kishe» sózleri er adamnıń aǵasınıń hayalları, «kelin» sózi ózinen kishi adamlardıń hayalı, «baja» sózi óz ara apalı-sińlili yamasa urıwlas hayallarǵa úylengen er adamlar, «dayı» sózi anasınıń aǵası yamasa inisi, «jiyen» sózi tuwısqan yamasa urıwlas apa yamasa qarındastıń balası, «qatın» sózi óz hayalı yamasa uluwma hayal adam, «perzent» sózi náreste, bala mánilerin bildiredi.
Tilde kópshilik jaǵdaylarda qanday da bolmasın bir predmetti yamasa qubılıstı, sonday-aq háreketti tuwrıdan-tuwrı aytpastan, onı sıpayılıq penen jumsartıp, ekinshi sózler arqalı beriletuǵın orınlardı kóremiz.¹ Bunday predmetti yamasa qubılıstı, sonday-aq hárekettiń tuwrıdan-tuwrı atalmastan, jumsartılıp, ekinshi atama menen atalıwı evfemizm dep ataladı. Hár bir tildiń sózlik quramında ushırasatuǵın evfemizmler qollanılıp, tildiń mádeniy dárejesiniń artıwına járdem beredi. Jazıwshınıń «Xalqabad» romanı tilinde qaraqalpaq tili leksikasınıń baylıǵınan derek beretuǵın evfemizm sózler de ushırasadı. Mısalı:
Sonda ayı-kúni pitip otırǵan nashar eken, kóp ótpey kóz jarıp, ul tuwıp, «elge aman bararman» degen niyet penen Amangeldi dep at qoyadı, sol Amangeldisi házir Ashxabadta NKVDda islep atır emish (II, 5).
Jası ótip ketken sawatsızdı bilimlendiriw sańırawdıń qulaǵın ashqannan qıyın (II, 25).
«Bunıń hayalınıń tek júzi shıǵar jıltırap júrgen, juqa jerleri kók talaq shıǵar qamshıdan!...» degen kúlkili oy kele berdi (II, 50).
Sayımbet aǵa, taǵı da jalań ayaq qalıwdan qorıqpayman, tır-tırǵa úyrengen artım (II, 81).
Ayxan ele de kózlini jetep kelip, dán menen tartqıshtı tuttırsa tamam, tawıspaǵansha, ya birew jetep áketpegenshe tartıp turǵanı turǵan (I, 39).
Bul mısallardaǵı kóz jarıw degen sóz dizbegi tuwıw, sańıraw sózi gereń, kózli sózi soqır, juqa jerleri, artı sózleri jambası sózlerin almastırıp, sıpayılıq penen qollanılǵan.
Solay etip, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń tilinde funkcionallıq jaqtan sheklengen leksikanıń jumsalıwı óziniń ayrıqshalıǵı menen ajıralıp turadı. Jazıwshınıń shıǵarmasında qollanılǵan awızeki sóylew tiliniń elementleri, vulgarizmler hám varvarizm, kásiplik sózler, jargonizmler, tabu hám evfemizmler, úyrenildi juwmaǵında tómendegiler anıqlandı.
Awızeki sóylew tiliniń birlikleri úyrenilgende, ondaǵı seslerdiń orın almasıw qubılısı (apırmay-yapırmay, liykin-lekin, ǵoshshı-qosshı), sózge ayırım seslerdiń qosılıwı (hawwa-awa, appırmay-yapırmay) ayırım rus tilinen kirgen sózlerdiń jergilikli til ózgeshelikleri menen aytılıwı (pırasent-procent, kámsiya-komissiya) sıyaqlı ózine tán ózgeshelikleri anıqlandı.
Varvarizmler hám vulgarizmler úyrenildi.
Kásiplik sózler tiykarınan diyqanshılıq, ustashılıq, sharwashılıq kásiplerine baylanıslı leksikalıq birlikler anıqlandı.
Jargonlardıń mánilerine anıqlamalar berildi.
Tabu hám evfemizmler anıqlandı.
JUWMAQ
Hár qanday tildiń jámiyetlik, ámeliy, ilimiy bahalılıǵı onıń birlikleriniń belgili bir túsiniklerdi ańlatıwı menen belgilenedi.
Hár qanday ádebiy tildiń tariyxında onıń qáliplesiwinde kórkem sóz sheberleri shayırlar da, jazıwshılar da belgili xızmet atqaradı. Olar óz shıǵarmaları menen ádebiy tildegi normalardıń qáliplesiwine jańa baǵdar beredi, normalardı jetilistiredi. Sonlıqtan da qálegen jazıwshı yamasa shayır shıǵarmalarınıń tilin, ózine tán ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaq ádebiyatında Sh. Seytov ayrıqsha orın iyeleydi.
XX ásirdegi qaraqalpaq shayır hám jazıwshılarnıń qatarında Sh.Seyitovtıń shıǵarmaları, ásirese onıń «Xalqabad» romanınıń leksikasınıń ózine tán leksika-semantikalıq ózgeshelikleri ayrıqshalıq belgileri menen kózge túsedi.
Mine biz bul jumısta Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın, ondaǵı qollanılǵan leksemalar, olardıń mánilerin analizledik. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın ilimiy jaqtan talkılaw ushın tómendegi jumıslar islendi.
Jazıwshınıń atalǵan shıǵarmasında sáwlelengen waqıyalar XX ásirdiń 20-60-jıllarındaǵı házirgi Kegeyli rayonına qaraslı Xalqabad qalası hám onıń átirapındaǵı awıllarda bolıp ótedi. Shıǵarmada sol dáwir koloritin beriw ushın hár qıylı leksikalıq birlikler, leksemalar qollanılǵan. Mine biz bul tillik ózgesheliklerdi ashıp kórsetiw ushın, jumıstı tiykarǵı 3 bapqa bólip qaradıq.
Birinshi baptı sózlik quramın anıqlawǵa arnadıq. Bap tiykarǵı 2 bólimge, óz sózlik qatlamǵa hám basqa tillerden ózlestirilgen sózlerdi, olardıń qollanılıwın úyreniwge arnalǵan. Bapta leksemalar qatlamı tematikalıq toparlarǵa bólip úyrenilgende, shıǵarmada sáwlelengen dáwirdegi social-ekonomikalıq, siyasiy-jámiyetlik hám mádeniy turmıstıń barlıq tarawları boyınsha qollanılǵan sózler, sol dáwirdegi jer-suw atamaları, ruwlıq birlespeler hám milletler, at qoyıw mádeniyatına baylanıslı sózler anıqlandı.
Ekinshi bapta shıǵarmada jumsalǵan sózlerdiń semantika-stilistikalıq ózgesheliklerin úyrendik. Shıǵarmadaǵı qollanılǵan leksemalardıń semantikalq ózgesheliklerin anıqlawda sózlerdiń kóp mánililigi, sózlerdiń metaforalıq, metonimiyalıq hám sinekdoxalıq usıllar menen awıspalı mánilerde qollanılıwı, sinonim, antonim, omonim, dáwir ózgesheligin kórsetiwshi gónergen sózler hám turaqlı sóz dizbekleri úyrenildi, olardıń shıǵarmada qollanılıw ayrıqshalıqları kórsetildi. Shıǵarmanı talıqlaǵanımızda tildiń kórkemlew quralların orınlı sheber paydalanǵanlıǵı birden kózge túsedi. Shıǵarmada qollanılǵan bul sózler XX ásirdiń 20-60-jıllarındaǵı waqıyalardı súwretlewge, qaytalanbas qaharmanlardı jasawǵa tásir etken.
Úshinshi baptı shıǵarmadaǵı jumsalǵan funkcional sheklengen leksikanıń qollanılıw ózgesheliklerin úyreniwge arnadıq. Shıgarmada jumsalǵan awızeki sóylew tiliniń birlikleri, turpayı sózler, kásiplik sózler, jargon, tabu sózler úyrenildi hám mısallar járdeminde talqılandı. Bul toparǵa kiretuǵın sózler shıǵarma qaharmanlarınıń xarakterin ashıp beriwde, dáwir ózgesheliklerin kórsetiwde úlken rol oynaǵan.
Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın izertley otırıp, tómendegidey juwmaqlar jasawǵa boladı:
1. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikası, onda qollanılǵan óz sózlik qatlamǵa tiyisli sózler sol waqıyalar súwletlengen dáwir haqıyqatlıǵın ashıwǵa belgili dárejede tásir etken.
2. Rus hám hind-evpora tillerine tiyisli sózler romanda kóp ushırasadı. Bul sol dáwirdegi jámiyettegi siyasiy, social-ekonomikalıq, mádeniy jaǵdaylar menen tıǵız baylanıslı.
3. Leksemalardıń semantika-stilistikalıq ózgesheligi sonnan ibarat, shıǵarmada qollanılǵan sózlerdiń kóp mánililigi, sinonim, antonim, omonim, gónergen sózler hám turaqlı sóz dizbekleri ishinde jazıwshınıń jeke «ustaxanasına» tiyisli birlikler de ushırasadı. Bul sózler jazıwshınıń sóz qollanıw sheberligin kórsetedi.
4. Funkcional sheklengen leksikaǵa tiyisli elementler shıǵarmada ayrıqsha formalarda qollanılǵan hám olar qaharman obrazların jasawda, olardıń xarakterin ashıp beriwde hám sol dáwir kórinisin sıpatlawda júdá ónimli hám qonımlı jumsalǵan.
Uluwma juwmaqlastırıp aytqanda, Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı, onıń tillik ózgeshelikleri óziniń tartımlılıǵı, sózlerdi qollanıwdaǵı jeke ózgeshelikler, stillik ayrıqsha qábilet penen jumsalıwı ayqın kórinip turadı.