Qaraqalpaq tilinde so’zlikler ha’m wolardi’n’ qollani’li’wi’

Tema: Qaraqalpaq tilinde tusindirme sózliklerden paydalanıw


Joba:
I Kirisiw
1.Sózliklerdiń túrleri
II Tiykargı bólim
1.Túsindirme sózlik
2.Awdarma sózlik
III Juwmaqlaw
SÓZLIKLERDIŃ TÚRLERI
Sózlikler eń aldı menen lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes sózlikler bolıp bólinedi. Lingvistikalıq sózlikler leksikalıq birlikler bolg’an sózler hám frazeologiyalıq sóz dizbeklerin jıynap, olarg’a anaw yamasa mınaw kóz qarastan sıpatlama beredi. Lingvistikalıq emes sózliklerde leksikalıq birlikler xızmetin atqaratug’ın terminler, birsózli yamasa sostavlı atamalar, menshikli atlıqlar hám t.b. anaw yamasa mınaw lingvistikalıq emes qubılıslar haqqında mag’lıwmat beriwge múmkin boladı. Bulardan ’sqarı sózliklerdiń aralıq sózlikler degen túri ushırasadı. Sonıń menen hirge qálegen sózlik materiallardı sóz ishine qamtıw dárejesi jag’ınan uluwma sózlik yamasa amawlı sózlik bolıwı múmkin. Uluwma sózliklerdiń qatarına úlken enciklopediyalıq sózliklerdi, amawlı sózliklerge medicinalıq, lilosotlyalıq, lingvistikalıq hám t.b. sózliklerdi kirgiziwge boladı.
Lingvistikalıq sózlikler qatarına túsindirme sózlik, awdarma sózlik, etimologiyalıq sózlik, terminologiyalıq sózlik, frazeologiyalıq sózlik, sliet tillerden kirgen sózlersózligi, orfografiyalıq (imla) sózlik hám t.b. kirgiziledi.


Túsindirme sózlik. Túsindirme sózlikte belgili birtildegi sózlertoplanıp, tártipke keltirilip, olardıń barlıq mánileri túsindiriledi hám qollanılıw órisi belgilenedi. Sózlerdiń túrli mánilerde jumsalıwın biliw ushın sózlikke qarawg’a tuwra keledi. Sebebi tildegi barlıq sózlerdi hám olardıń hár qıylı mánilerin tolıq este saqlap turıw múmkin emes. Sonlıqtan dáusı talaptı qarlaatlandırıw ushın túsindirme sózlikler dúziledi. Bunday sózlikler dúziw ushın mashaqatlı kóp jumıslar islenedi. Ol ushın ana tilindegi barlıq sózlerdi jıynap, tereń úyrenip, hár bir sózdiń mánilik ózgesheliklerine sıpatlama berip shıg’ıw kerek boladı. Bui ana tilin jetik biliwden tısqarı túrli taraw qánigeleriniń pikirleri menen sanasıwdı, tiidiń dialektlik hám sóylesimlik ózgesheliklerin tereń úyreniwdi hám esapqa alıwdı talap etedi. Qullası, ana tiliniń túsindirme sózligin dúziw sıyaqlı úlken isti inabatlı orınlap shıg’ıw ushın og’ada kóp waqıt hám kúsh-g’ayrat sarıplaw talap etiledi. Bunday normativlik túsindirme sózliklerdiń úlgileri retinde eń birinshi basılımı 1694-jılı shıqqan Franciya Akademiyasınıń tayarlag’an ataqlı francuz tiliniń túsindirme sózligin, birinshi basılımı 1863-1866-jılları, ekinshi basılımı 1980- 1982-jılları shıqqan Vladimir Daldiń tórt tomlıq janlı ullı orıs tiliniń túsindirme sózligin, 1935-1940-jılları D.N.Ushakovtıń redaktorli'g’ındag’ı baspadan shıqqan tórt tomlıq orıs tiliniń túsindirme sózligin, S.I.Ojegovtıń qurastırıwında 1949-jılı birinshi basılımı shıqqan hám keyin bir neshe ret qayta basılg’an orıs tiliniń sózligin kórsetiwge boladı. Sonday-aq 1950-1956-jılları basıp shıg’arılg’an 17 tomlıq orıs tiliniń akademiyalıq sózligi normativlik hám tariyxıy-túsindirme sózlik bolıp, tiidiń leksikalıq birliklerin keń túrde qamtıw boyınsha olarg’a berilgen túsiniklerdiń tolıqlıg’ı jag’ınan úlgi retinde kórseterliktey miynet bolıp tabıiadı.
Ózbek tiliniń eń dáslepki túsindirme sózligi eki tom kóleminde 1981-jılı baspadan shıg’arıldı. A1 qaraqalpaq tiliniń tórt tomlıq túsindirme sózligi tayarlanıp, onıń birinshi tomı 1982-jılı, ekinshi tomı 1984- jılı, úshinshi tomı 1988-jılı, tórtinshi tomı 1992-jılı baspadan shıg’arıldı.