Ózbekstan RespublikasÍ joqarÍ hám orta arnawlÍ bilimlendiriw ministrligi

Dyspnoe - entigiw (dem alıwdı qıyınlastıradı) dem alıw – bul sırtqı ortalıqtan kislorodtıń dáslep ókpege, keyin qanǵa, soń pútkil organizmniń organ hám toqımalarına keliwi, hámde organizmnen karbonat angidrid gaziniń shıǵarılıwı menen baylanıslı process esaplanadı. Entigiw (grek tilinde dys – qıyınlasıw, pnoe – dem alıw tezliginiń páseyiwi, dem alıwdıń qıyınlasıwı, hawa jetispewi, tereń dem alıp shıǵarıwdıń buzılıwı, dem alıw bulshıq etleri xızmetiniń artıwında kórinedi, nawqas buwılıp hawanıń jetispewin sezinedi. Sonday-aq, entigiw – júrek, ókpe, nerv, plevra keselliklerinde, kemqanlıq ta ushırasıwı múmkin.

Dem alıw háreketleri tezligine qarap entigiw eki túrge ajırıladı: Tachypnoe - Tez–tez ústirtin dem alıw (1 minutta 20 dan zıyat) dem qısılıwınıń bir túri, nevroz, bazı júrek hám endokrin keselliklerinde ushıraydı. Kóbinese ókpe isiniwi (mısalı, pnevmoniyada) lixoradka, qan kesellikleri (mısalı, kem qanlıqta) baqlanadı. Dem alıwdıń tezligi isteriyanı esletiwshi halatında minutına 60-80 den asıwı múmkin, bunday tez-tez dem alıwdı “Haldan tayǵan, dińkesi qurıǵan haywannıń dem alıwı” delinedi.

Bradynoe – hádden tısqarı áste dem alıw, demi ishine túsip ketiw halatı (1 minutta 16 den kem) Qantlı diabet keselliginde zat almasıwı ashshı zatlardıń qanda toplanıwı (atsidoz) hám diabetik komada dem alıw orayınıń eziliwi, toqımalarda kislorodtıń kemeyiwin dawamlı, awır jaǵdayı (mısalı, júrek jetispewshiligi sebepli)da, miy qabıǵı, bas miy kesellikleri (miyge qan quyılıwı, miydegi zıyanlı óspe)de baqlanadı. Dem alıw faza (dáwirleri)sı buzılıwına qaray entigiw tómendegi túrlerge ajıraladı.

Inspirator entigiw dem alıwdıń qıyınlasıwı, kómekey hám kegirdek tesiklerin difteriya perdeleri buwıp qoyǵanda yáki óspe, polipleri qısıp qoyǵanda júz beredi.

Ekspirator entigiw dem qısıwı sebepli alınǵan hawanı sırtqa shıǵarıp jiberiwdiń qıyınlasıwı, bul jaǵday dem alıw jolları ishinde silekey bolǵanda baqlanadı.

Íssıdan entigiw sırtqı ortalıq temperaturası kóterilgende dem alıwdıń tezlesiwi bolıp, ıssı hawa dene temperaturasın turaqlı halatta saqlawǵa xızmet etedi.

Aralas entigiw dem qısıwı sebepli dem alıw hám shıǵarıwdıń qıyınlasıwı, bul ókpeniń dem alıw maydanınıń kishireyip qalıwına baylanıslı.

Dem alıw ritmi ólshemine qaray entigiw tómendegi tiykarǵı forma (“dáwirli dem alıw” delinedi)larda parıqlanadı: dem qısılıwı astma yáki buwılıw (grek tilinde asthma – awır qısqa dem) – entigiwdiń hár túrli ótkir pristupiniń ulıwma ataması. Dem alıw jollarınıń awırıwı sebepli ókpedegi buwılıw pristupi júz beriwi (bronxial astma) dem alıw jollarınıń buwılıwı delinedi. Qan aylanısında qan háreketiniń páseyip yáki qatıp qalıwı júrek qısılıwı (astma)ın háwij aldıradı. Nawqasta dem qısıwı yáki entikip qalıwı júz bergende miyirbike tezlik penen emlewshi shıpakerge nawqastıń entigiw túrin, dem alıw tezligin ózi baqlaǵan halatın jetkerip, nawqas jeńil tartıwı ilajların kóredi. Nawqastıń átirapında tınıshlıq halatın jaratıp, nawqas hám onıń átirapındaǵılardı tınıshlandıradı.

Nawqasqa yarım otırǵan halatta basın kóterip, krovatqa súyentirip bası hám boyın kóteretuǵın kópshikti qoyıwǵa járdem beredi, qısıp turǵan kiyimlerin sheship, ústindegi awır kórpe alıp qoyıladı. Bólmeniń aynası qıya ashıp qoyılsa taza hawa kirip turıwı támiyinlenedi.

Demi qıslǵan nawqasqa shıpaker usınısına qaray qalta (kishi kólemdegi) ingolyatorı beriledi, dem alıw jolın jasalma ashıw ushın onnan qanday paydalanıw kórsetiledi. Dem alıw jollarınıń buwılıwında qalta ingolyatorınan paydalanıw ushın: suyıqlıq (aerozol) ballonı awzındaǵı qorǵaw qaqpaǵı alınıp, ballon joqarıdan tómenge qarap aylandırılıp silkitiledi hám nawqastan tereń dem shıǵarıwın soraydı. Nawqasqa tereń dem alıwınan aldın ballonnıń awzın erni menen qısıp, ballonnıń klapanın basıw, tereń dem alıw hám bir neshe sekund demdi uslap turıwın túsindiriw kerek. Sonnan soń nawqas awzınan ballondı uzaqlastıradı, áste demdi shıǵaradı.

Ballondaǵı dári suyıqlıǵınıń muǵdarın, qaysı waqıtta paydalanıwdı emlewshi shıpaker anıqlaydı. Glyukokartikoid garmonı menen dem alǵan nawqas awız boslıǵı infekciyasınıń aldın alıw ushın awızın shayıp taslawı kerek. Glyukokartikoidlar – búyrek ústi bezi qabıǵı garmonı bolıp, prednizolon, prednizon hám basqalar glyukokartikoidlardıń sintetik analogı esaplanadı.

Jótel – quramalı reflektor process bolıp, kókirek quwıslıǵı perdesi hám dem alıw jolları receptorlarınıń qozǵalısında júzege keledi. Jótel refleksi dem alıw jollarınıń túrli faktorları – silekeyler, bronxlar qısqarıwı, qısılıwı, awız boslıǵı qatlamınıń silekeyiniń qurıwı, denede jat zatlar yáki dem alıw jolları dúzilisindegi ózgerisler tásirinde payda boladı. Jóteldiń fiziologik xızmeti dem alıw jollarına sırttan túsken zatlar, túrli bezler islep shıǵaratuǵın suyıqlıqlardan tazalawdan ibarat. Jótel túrtkisi birden qattı dem shıǵarıw nátiyjesinde kókirek kletkası diywalınıń túrtiliwi yáki dawıs baylamları oyıǵında tıǵılıp qalǵan dem birden ıǵal qaqırıq hám denedegi jat zatlar hawa menen birge awızdan shıǵıp ketiwin quraydı.

Jótel payda bolıw sebepleri tómendegiler:

Dem alıw jollarınıń isiniw kesellikleri: laringit, traxeit, bronxit, bronxiolit, bronxial astma, isiw, ókpe abscessi hám basqalar.

Organizmge allergenler (ósimlikler shańı, shań shıbın shirkyleri, kir juwıw poroshogi) kiriwine immun juwap.

Júrek-qan tamır sisteması keselliklerindegi kishi qan aylanıw sheńberinde dimlanish sebepleri – júrektegi kemshilikler, júrek ishemik keselligi, dilyatacion kardiomiopatiya hám basqalar.

Mexanik tásirleniw sebepleri – pnevmokoniozlar, bronxlar ótkiziwsheńliginiń óspe menen basılıwı, jat zat tıǵılıp qalıwı esabınan júzege keledi.

Pnevmokoniozlar – uzaq waqıt dawamında islep shıǵarıw shańlarınıń esabına júzege keliwshi kásiplik kesellikleri toparı esaplanadı.

1.20. Qaqırıqtı tekseriw

Qaqırıq (latın tilinde sputum) dep jótel waqtında patologiyası ózgergen traxeya, bronx hám ókpe silekey qabatında ajıralatuǵın sekreciyanıń silekey hám sonday-aq, murın boslıǵınıń silekey qabatı hám murın átirapı boslıǵınıń sekreciya aralaspasına aytıladı.

Qaqırıq qásiyetleri – muǵdarı, reńi, iyisi, konsistenciyası (suyıq, qurǵaq, jabısqaq), quramı (qan, iriń hám basqa aralaspalar) keselliklerge hám basqa laboratoriya hám instrumental tekseriw usılları nátiyjelerine baylanıslı bolıp, dem alıw sisteması hám basqa organlar kesellikleriniń diagnostikasında úlken áhmiyetke iye.

Qaqırıqtıń sutkalıq muǵdarı – sozılmalı bronxitte bir neshe millilitrden, bronxoektatik kesellikler, ókpe absessiniń bronxqa qarap jarılıwı, ókpe gangrenasında 1-1.5 l ge shekem jetiwi múmkin.

Qaqırıqtıń xarakterine qarap tómendegi kórinisleri boladı:

Silekeyli qaqırıq (sputum mucosum) – reńsiz, tınıq, jabısqaq, derlik kletka qaldıqları bolmaytuǵın qaqırıq.

Seroz qaqırıq (sputum serosum) – ókpeniń isiwinde ajıralatuǵın suyıq kóbikli qaqırıq.

Irińli qaqırıq (sputum purulentum) – ózinde irińdi saqlaytuǵın qaqırıq (ózine tán, tiykarınan ókpe absessiniń bronx boslıǵına jarılıwı nátiyjesinde).

Shirigen qaqırıq (sputum putridum) – shirindi iyisi keletuǵın irińli qaqırıq.

Qanlı qaqırıq (sputum sanguinolentum) – ózinde qan aralaspaların saqlaytuǵın qaqırıq (mısalı, ókpe rakinde dem alıw jollarınıń birinen qan ketiwi).

"Tat"lı qaqırıq (sputum rubiginosum) – qaqırıq qan aralas, tattıń reńinde boladı, bul quramında gemoglabin bolıwı nátiyjesinde júzege keledi (mısalı, pnevmoniyada, tuberkulyozda payda boladı).

Marjan tárizli qaqırıq – qaqırıqtıń quramında domalaq jalǵanıw, atipik kletkalar hám detritten quralǵan (mısalı, tegis toqımalı bronx rakında baqlanadı).

Detrit (latın tilinde detritus – jelinip ketken) - toqımalardıń bóleklengen ónimi.

Úsh qabatlı qaqırıq – qaqırıq kóp muǵdarda, irińli, qorǵalǵan úsh qatlam bolıp ajıralatuǵın qaqırıq: joqarıdaǵısı – kúlreń kóbikli, ortadaǵısı – tınıq suwlı, tómendegisi – kir kúlreń-jasıl reńde, iriń hám nekrozǵa ushıraǵan toqıma qaldıqların óz ishine aladı (ókpe gangrenasında baqlanadı).

Qaqırıq bar bolǵanda medicina miyirbikesi tazalıqqa ámel etiwi hám túpiriw ıdısın óz waqtında bosatıwdı támiyinlewi kerek.

Atiraptaǵılardıń keselleniwiniń aldın alıw maqsetinde miyirbike nawqasqa qaqırıq penen durıs qatnasta bolıwdı túsindiriwi kerek:

• salamat adamlar qasında jatpaw.

• jótel waqtında qolı yáki oramal menen awzın jawıwı kerek.

• jerge qaqırıqtı túpirmew, sebebi ol qaqırıq kewip shań menen birge kóterilip átiraptaǵılardı zıyanlawı múmkin. Singapurda bul haqqında nızam qabıl etilgen, yaǵnıy kóshede yáki bólmede túpirgen adamlarǵa qarata 500$ járiyma salınadı.

Qaqırıqtı arnawlı ústi bekkem jawılatuǵın túpiriw ıdısına jıynaw zárúr, onıń túbinde 0,5% xloramin B bolıwı shárt.

Qaqırıqtı hárdayım baqlap barıw, hár kúngi muǵdarın qaǵazǵa jazıw zárúr. Túpiriw ıdısın xloramin B menen dezinfekciyalaw kerek. Tuberkulyoz keselligi menen awırǵan nawqaslardıń qaqırıǵı órtep jberiledi yáki kanalizaciyaǵa zıyansızlandırılǵannan soń aǵızıp jiberiledi. Qaqırıq vizual tekserilip barıladı, eger qan payda bolsa tezlik penen shıpakerge xabar beriledi.

Qaqırıq keselliklerdiń, ásirese, tuberkulyozdıń tarqalıw deregi bolıwı múmkin.

Qaqırıqtı jıynaw ushın túpiriw ıdısları isletiledi. Qaqırıqtı túpire almay, onı jutıp jiberetuǵın nawqaslar túpiriw ıdısına qaqırıqtı ajıratıwdıń arnawlı usıllarına úyretiledi.

Átiraptaǵılarǵa juqtırmaw maqsetinde nawqasqa tómendegilerdi úyretiw kerek:

- tikkeley salamat adamlar qasında bolǵanda jótelmewge háreket etiw. Jóteldi uslap turalmasa, qaqırıq bóleksheleri basqa adamǵa tiyip ketpewi ushın awzın oramal yáki jeke salfetka menen jabıw kerek.

- qaqırıqtı polǵa túpirmew kerek, sebebi ol kewip atırǵanda hawanı, hawa arqalı bolsa salamat adamlardı zıyanlaydı.

- qaqırıqtı túpiriw ıdısına yáki arnawlı maslastırılǵan shiyshe ıdısqa jıynaw kerek; isletiwden aldın zıyansızlandırıw hám qaqırıq ıdıstıń diywallarına jabıspawı ushın túpiriw ıdısınıń 1x3 bólimine 5 procentli xloramin eritpesi quyıladı.

2 saat dawamında xlorlı hák penen islew berilgennen keyin tuberkulyoz benen awırǵan nawqastıń qaqırıǵı kanalizaciyaǵa aǵızıp jiberiledi (100 g qaqırıqqa 2—3 g qurǵaq xlorlı hák).

Qadaǵalaw sorawları:

1. 
   Dem alıw organları kesellikleriniń tiykarǵı arızları
   
2. 
   Dem alıw chastotasın anıqlaw
   
3. 
   Qan túpiriwde, ókpeden qan ketkende birinshi járdem
   
4. 
   Jótelde birinshi járdem
   
5. 
   Bronxial astmada birinshi járdem
   
6. 
   Qalta ingalatorınan paydalanıw texnikası
   
7. 
   Atipik kletka hám tuberklyoz mikrobakteriyası, ulıwma analizi ushın qaqırıq alıw
   
8. 
   Túpiriw ıdısın dezinfekciyalaw
   

1.21. Júrek-qan tamır sisteması kesellikleri menen awırǵan nawqaslardıń kútimi hám olardı baqlaw

Qan aylanısı sistemasınıń kesellikleri menen awırǵan nawqaslar túrli arızlar manan mújájáát etedi. Eń kóp anıqlanatuǵın simptomlar kókirek kletkasınıń awırıwı, júrektiń tez urıwı, dem qısılıwı, buwılıw, isik, júrektiń dadurıs soǵıwı hám basqalar.

Júrek-qan tamır sisteması kesellikleri menen awırǵan nawqaslardı baqlaw hám emlew eki baǵıtta ótkeriledi.

Ulıwma is-ilajlar – basqa túrli organlar hám sistemalar kesellikleri menen awırǵan nawqaslardı baqlaw hám olardıń kútimi jumısları: nawqastıń ulıwma jaǵdayın baqlaw, dene temperaturasın qadaǵalap turıw, qan tamırları hám qan basımın qadaǵalap turıw, temperatura qaǵazın toltırıw, nawqastıń jeke gigienasın támiyinlew, gorshok beriw hám basqalar.

Arnawlı ilajlar – júrek-qan tamır sisteması keselliklerine tán simptomları bolǵan nawqaslarǵa: júrek hám kókirek awırıwı, ótkir hám sozılmalı júrek jetispewshiligi, isik, júrek ritminiń buzılıwı hám basqalarǵa qaratılǵan baqlaw hám kútimi is-ilajları.

Arterial gipertenziyalı nawqaslardıń kútiminde nawqaslardıń emlew profilartika proceduraların alıwın qadaǵalaw menen bir qatarda unamsız emociyalar, nevro-psixologik stressler hám jaqsı uyqılay almawın da itibarǵa alıw kerek, sebebi bul jaǵdaylar da keselliktiń ótiwi awırlastırıwı múmkin.

Gipertonik kriz tezlik penen shıpaker járdemi kórsetiliwi hám gipotenziv dárilik zatların qabıl etiwdi talap etedi, sebebi bul jaǵdayda bas miy hám koronar qan aylanısınıń buzılıwı múmkin boladı. Shıpaker kelgenge shekem nawqastı tolıq tınıshlıq jaǵdayı hám taza hawa keliwi menen támiyinlew kerek, nawqastıń ayaqlarına ıssı vanna hám qolları ushın jıllı vanna etiw múmkin (suw temperaturası 37-40° C).

Arterial gipotenziya bazıda salamat adamlarda, ásirese, asteniklerde baqlanıwı múmkin, biraq bazıda júrek-qan tamır sistemasındaǵı jiddiy kesellikler simptomı da bolıwı múmkin (miokard infarktı, qan ketiwi, shok, kollaps). Nawqasta ótkir jaǵdayda arterial gipotenziya júzege kelgende nawqastı tegis jatqarıw hám miyge qan keliwin jaqsılaw maqsetinde ayaqların joqarıraq kóteriw kerek boladı hám shıpakerdiń usınısları boyınsha dárilik zatları islenedi.

Júrek oblastındaǵı awırıw hárdayım JQT sisteması kesellikleri menen baylanıslı bolmawı múmkin. Awırıw plevra kesellikleri (qurǵaq plevrit), omırtqa hám qabırǵalar arasındaǵı nerv nevralgiyaları (omırtqa osteoxondrozları, qabırǵalar arasında nerv nevralgiyaları), miozit, diafragmanıń qızıl óńesh tesigi grijası hám basqalarda baqlanıwı múmkin. Bunday awırıwlar kardialgiya dep ataladı. Kókirek kletkası oblastındaǵı awırıwlar qan aylanıwı sistemasınıń patologiyası menen baylanıslı bolıwı múmkin, bunnan tısqarı perikard kesellikleri, aorta kesellikleri hám nevrologik jaǵdaylarǵa da baylanıslı boladı.

Stenokardiya (latın tilinde angina pectoris), koronar qan tamırlarınıń aterosklerotik zıyanlanıwı nátiyjesinde tarayıwı hám tamırlar spazmı sebepli kelip shıǵadı. Stenokarditik awırıw pristupleri koronar qan aǵımınıń buzılıwı nátiyesinde miokardtıń kislorodqa bolǵan talabı qanaatlandırılmawı hám júrek bulshıq etlerinde gipoksiya, ishemiya kelip shıǵıwı menen túsindiriledi. Kislorodqa bolǵan talap qanaatlandırılmawı nátiyjesinde zat almasıwı procesi buzıladı – tolıq oksidlenbegen ónimler miokardtaǵı sezgir nerv aqırların tásirlendirip awırıw sezimin keltirip shıǵaradı.

Tipik stenokardiya pristupi ádette fizikalıq yáki ruwxıy talıǵıw nátiyjesinde júzege keledi. Awırıwlar tós artında jaylasıp, qısıwshı, basıwshı hám kúydiriwshi xarakterde boladı, ólim qorqıwı sezimi menen birge keledi. Shep qolǵa, shep jawırınǵa, moyınnıń shep tárepine hám tómengi jaqqa ótedi. Bunday awırıw ádette 1 den 10 minutqa shekem dawam etedi hám ǵárezsiz túrde yáki nitrogliserin tabletkası tildiń astına qabıl etilgennen soń 1-3 minutta ótip ketedi.

Stenokardiya pristupi waqtında nawqastı tolıq tınıshlıq jaǵdayı hám taza hawa keliwi menen támiyinlewi kerek, nitrogliserin tabletkası til astına qabıl etiledi hám ayırım jaǵdaylarda júrek oblastına xantal qoyıw múmkin

Entigiw – JQT sisteması keselliklerinde júrek jetispewshiligi bar ekenligin kórsetiwshi belgilerden biri bolıp, miokardtıń qısqarıw qásiyeti páseygenligin kórsetedi. Júrek jetispewshiligi kishi qan aylanıwı sheńberinde dimlanish hám organizmde suyıqlıq toplanıp qalıwı menen xarakterlenedi. Júrekke baylanıslı haldaǵı entigiw qannıń kishi qan aylanıwı sheńberinde turıp qalıwı hám bunıń nátiyjesinde nawqasta dáslep fizikalıq talıǵıwdan soń, keyin bolsa tınısh halatta da júzege keledi.

Buwılıw (júrek astması) júrek jetispewshiliginde ádette keshte baqlanatuǵın, birden júzege keletuǵın awır pristupli entigiw hám shawqımlı dem alıw menen kórinedi (adasqan nerv tonusı artıwı koronar tamırlardıń tarayıwına alıp keledi). Bunda nawqas otırǵan halda májbúriy ortopnoe halatın iyeleydi.

Buwılıw júrekke baylanıslı bolmawı da múmkin. Mısalı, dem alıw orayın azıqlandırıwshı tamırlardıń aterosklerotik zıyanlanıwı Traube atlı astmanıń rawajlanıwına alıp keliwi múmkin. Bunda nawqas halatın ózgertiwi onıń jaǵdayın jeńilletpeydi.

Ortopnoe (grek tilinde Orthos – tuwrı, pnoe – dem alıw) – dem alıwda nawqastıń gorizontal halatında entigiw hám buwılıwı baqlanıp, onıń ayaqların salbıratıp otırıwına alıp keletuǵın májbúriy halat. Bunday halatta kishi qan aylanıwı sheńberindegi júkleme kemeyedi, qarın boslıǵındaǵı tamırlarda hám ayaq qollarda qan depolanadı. Júrek astması pristupleri nekroz (infarkt), isiniw (awır miokardit) yáki júkleme artıwı (gipertonik kriz, adekvat emes fizikalıq júkleme) sebepli júrek bulshıq etleri qısqarıwınıń keskin kemeyiwinen kelip shıǵadı.

Ókpe isiwi bul júrek jetispewshiliginiń awır forması bolıp, qannıń suyıq bólimi qan tamır diywalları ótkeriwsheńliginiń artıwı nátiyjesinde alveolalarda toplanıwı esaplanadı. Júrek astması simptomlarına kóbikli ashıq qızıl qaqırıq ajıralıwı da qosıladı.

Entigiwde járdem beriw ushın tınıshlıqtı támiyinlew, nawqas otırǵan yáki yarım otırǵan májbúriy jaǵdaydı iyelewi, qısıp turǵan kiyimlerdi sheshiw, taza hawada dem alıw, nitroglicerin qabıl etiw (qarsı kórsetpe bolmaǵanda) yáki qan basımı artqanda antigipertenziv zatlar shıpaker kórsetpesine qarap beriliwi zárúr.

Júrek astması hám ókpe isiwinde kóriletuǵın ilajlar.

Tez shıpakerdi shaqırıw

Nawqastı otırǵan halatqa ótkeriw (ortopnoe)

Nawqasta sistolik arterial basım 100 mm.sınap baǵ.nan kem bolmaǵanda nitroglicerin beriw.

Oksigenoterapiyanı nıqap arqalı yáki murın kateteri arqalı baslaw.

Kóbikli qaqırıqtı elektrotsos penen aktiv aspiraciya etiw.

Nawqas otırǵanında onıń eki ayaqlarına chov búrmesinen 15 sm tómenirekten venoz jgut (rezinalı truba yáki manjeta) qoyıw, úlken qan aylanısı sheńberinen ókpege keletuǵın qannıń kólemin kemeytedi (venoz jguttı jáne qosımsha túrde qollarǵa da qoyıw múmkin).

Tek ǵana vena qısıladı, arterial puls jguttan tómende saqlanıp qalıwı, qol ayaqlar sianotik bolıwı kerek, biraq aq emes. 15-20 minuttan soń jgut bosatılıwı kerek.

Jgutlardı bosatıw basqıshpa-basqısh áste aqırınlıq penen alıp barıladı (dáslep bir ayaqtan, biraz waqıttan soń basqasınan).

Qan aylanısı sheńberinen aylanıp atırǵan qannıń bir bólimin alıp taslaw hám kishi qan aylanısı sheńberinde júklemeni kemeytiw ushın qandı shıǵarıp jiberiw kerek, ayaqqa ıssı vanna qabıl etiw de múmkin

Shıpaker kórsetpesi boyınsha vena ishine narkotik analgetik, sidik aydawshı zat, AAF ingibitorları, júrek glikozidleri hám basqa zárúr dárilik zatlardı jiberiw múmkin.

Júrek jetispewshiligindegi isik nátiyjesinde qan úlken qan aylanıw sheńberinde toplanadı hám organizmde suyıqlıq toplanadı. Eger nawqas júrse júrek isikleri kóbirek ayaqlarda, eger jatsa dumǵaza, bel, jawırında lokalizaciyalanadı. Isik oblastında teri silekey, jıltır, tartılǵan, basıp kórilgende uzaq tiklenbeytuǵın oyıq payda boladı.

Uzaq dawam etiwshi júrek jetispewshiligi nátiyjesinde seroz boslıqlarda suyıqlıq (transsudat) toplanadı.

-Assit (grek tilinde. Askite – isken) – qarın boslıǵında suyıqlıq toplanıwı.

-Gidrotoraks (grek tilinde Hydor – suw, suyıqlıq, thoraks - kókirek kletkası) – suyıqlıqtıń plevra boslıǵında toplanıwı.

-Gidroperikard (gidro+ perikard) - suyıqlıqtıń perikard boslıǵında toplanıwı.

-Anasarka (grek tilinde Ana – barlıq, sarcus – gósh) – teri astı may qabatında tarqalǵan isik.

Anasarka aldın “hydor ana sarcus” termini menen atalǵan (grek tilinde Hydor – suyıqlıq), bul “suyıqlıqtı pútkil gósh anıqraǵı dene boylap’’degen mánisti bildiriledi. Nátiyjede “hydor” sózi qollanılmay qoydı hám tarqalǵan isik qısqasha “ana sarcus” – anasarka dep ataladı.

Sonı yadta saqlaw kerek, keselliktiń dáslepki basqıshlarında isik jasırın kóriniste bolıwı múmkin. Bunday jaǵdaylarda organizmde suyıqlıqtıń turıp qalıwı dene salmaǵınıń tez artıwı hám diurezdiń kemeyiwi menen kórinedi. Sonıń ushın da nawqaslarda sutkalıq suyıqlıq teńsalmaqlılıǵın qadaǵalaw kerek, yaǵnıy qabıl etilgen suyıqlıq muǵdarı (ishilgen hám parenteral qabıl etilgen suyıqlıq) hám shıǵarılǵan suyıqlıq muǵdarın. Sutkalıq diurez 1.5 – 2 l di qurawı kerek (sutkalıq qabıl etigen suyıqlıqtıń 70 – 80 % in).

Eger sidik muǵdarı ulıwma sutkalıq qabıl etilgen suyıqlıq muǵdarınıń 70 – 80% inen kem bolsa teris diurez belgileniledi (yaǵnıy suyıqlıqtıń belgili bir bólimi organizmde uslanıp qalınbaqta).

Eger shıǵarılıp atırǵan sidik muǵdarı ulıwma qabıl etilip atırǵan suyıqlıq muǵdarınan kóp bolsa oń diurez belgilenedi. Oń diurez isik bolǵan nawqaslarda sidik aydawshı zatlardı qabıl etkennen keyin baqlandı.

Nawqas dene salmaǵın ólshep barıw arqalı suyıqlıq teńsalmaǵın qadaǵalawı múmkin: dene salmaǵınıń tez artıp ketiwi organizmde suyıqlıq uslanıp qalınıp atıǵanınan derek beredi. Sonı umıtpaw kerek jataq rejimindegi nawqas sidik aydawshı zatlardı qabıl etip atırǵan bolsa, olar gorshoklar menen támiyinlengen bolıwı kerek.

Suw teńsalmaqlılıǵı monitoringi

Maqsetler: jasırın isiklerdi anıqlaw, sutkalıq sidik muǵdarın, terapiyanıń jetkilikli ekenligin bahalaw, birinshi gezekte sidik aydawshılar (diuretiklar)dı.

Úskeneler: medicina tárezileri, taza qurǵaq 2-3 litrli banka, eki ólshemli ıdıslar, suw balansın jazıw ushın qaǵaz.

Nawqaslarǵa ótkeriletuǵın procedura hám sidik jıynaw qaǵıydaları haqqında maǵlıwmat beriw hám suw balansı jazılatuǵan qaǵazdı toltırıw tártibin túsindiriw.

Alınǵan nátiyjeler temperatura qaǵazınıń arnawlı grafasına kiritiliwi kerek.

Esi-túsin bilmew jaǵdayı (grek synkope; esi-túsin bilmew jaǵdayı) – Bas miydiń jetkilikli dárejede qan menen támiyinlenbewi aqıbetinde tosınnan hám qısqa múddetli esi-túsin joytıw. Ádette esi-túsin joytıw kúshli psixo-nevrologik tásir (qorqıw, qattı awırıw, qandı kórgende), dem alıwdıń qıyınlasıwı, kúshli qorqıw nátiyjesinde júzege keledi. Kóbinese esi-túsin joytıwdan aldın bas aylanıwı, qulaqta shawqım, kózdiń tınıwı, júrek aynıwı hám basqa belgiler, sonday-aq, teri hám silekey qabatlarınıń reń-báreńligi, qol-ayaqlardıń muzlawı, suwıq-jabısqaq ter ajıralıwı, ABnıń keskin túsip ketiwi, kúshsiz jip tárizli puls baqlanadı. Eskertiw: esi-túsin joytıw epilepsiyadan sidik ajıralıwınıń kemeyiwi, dem alıwdıń toqtawı tildiń arqaǵa ketiwi baqlanbawı menen parıq qıladı. Ádettte, esi-túsin joytıw nawqastıń vertikal halatında júz beredi, ol jatqanında, miyge qan keliwiniń artıwı nátiyjesinde tez ózine keledi. Esi-túsin bilmeslik ádette 20-30 sekund dawam etedi, sonnan keyin nawqas ózine keledi.

Esi-túsin joytqanda nawqaslardı gorizontal jaǵdayǵa ótkeriw, ayaqların kóterip qoyıw (basına kóbirek qan keliwin támiyinlew ushın), kiyimlerin bosatıw, taza hawa menen támiyinlew kerek. Jáne kókiregine spirt jaǵıw, betine suwıq suw sebiw, murnına paxta menen nashatır spirtin iyisketiw múmkin (dem alıw orayın aktivlestiriw ushın).

Kollaps (latın til collapsus.) – ABnıń páseyiwi, sirkulyaciyadaǵı qan muǵdarınıń kemeyiwi, júrek qısqarıwı funkciyasınıń páseyiwi, tamırlar tonusı kemeyiwi menen ótetuǵın ótkir tamırlar jetispewshiliginiń klinik kórinisi esaplanadı. Bul ótkir qan ketiwi, miokard infarktı, ortostazda, záhárleniw, antigipertenziv dárilik zatlarınıń dozasınıń asırıp jiberiliwi, juǵımlı kesellikler (tákirar qusıw, ish ótiwi sebepli suwsızlanǵanda) baqlanadı. Klinik belgileri esi-túsin joytıw belgilerine uqsas, biraq kollaps hárdayım da esi-túsin joytıw menen birge barmaydı, nawqas sóyley almay qalıw jaǵdayında, átiraptaǵı júz berip atırǵan waqıyalarǵa biyparwa, qarashıqları keńeygen jaǵdayda boladı.

Kollaps jaǵdayında nawqasqa járdem kórsetiw ushın nawqastıń basın pás etip jatqarıw, kollaps tiykarında jatıwshı sebeplerin joq etiw, mısalı, ısıtıw, qan ketiwin toqtatıw hám basqalar orınlanadı. Zárúr bolǵan jaǵdaylarda shıpaker kórsetpesi menen parenteral jol arqalı ulıwma sirkulyaciyadaǵı qannıń kólemin qaplaw maqsetinde qan yáki qannıń ornın basıwshı, qan tamırlar tonusın asırıwshı zatlar (niketamid, sulfokamfor kislota+ prokain, fenilefrin) islenedi.

Puls – júrek qısqarıp, arterial sistemaǵa qandı aydaǵanda sistolik hám diastolik dáwirinde basım ózgeriwi esabına júrek tamır diywallarınıń sinxron túrde dáwirli tebireniwi.

Impuls tolqınınıń tarqalıwı arteriya diywallarınıń biyimlesiwsheń túrde keńeyiwi hám tarayıwına baylanıslı. Tolqın tarqalıwı tezligi 4 ten 13 m/s ge shekem, yaǵnıy úlken arteriyalarda 0,5 m/min den aspasa da, qan aǵısınıń sızıqlı tezligin sezilerli dárejede asıradı.

Arterial impulsti úyreniw júrek xızmetin, arteriyalar diywalınıń biyikligin, bazı jaǵdaylarda klapan apparatı, dene temperaturası hám nerv sistemasınıń temperaturasın ózgertiw imkanın beredi. Impulsti úyreniwdiń tiykarǵı usılı – palpaciya. Bilek arteriyasında pulsti tekseriw ańsatıraq boladı, sebebi ol teri astında hámde bilek súyeginiń biz (teben iyne) tárizli awısıq bólegi menen ishi bilek bulshıq eti baylamları arasında jaqsı palpaciyalanadı. Pulsti anıqlaw ushın tekseriliwshiniń bilek alaqan buwınında sonday etip uslaw kerek, bunda tekseriwshiniń úlken barmaǵı bilek oblastınıń shıǵanaq tárepinen, basqa barmaqlar bilek tárepinen arteriyanıń ústine qoyıladı. Arteriyanı seziw, soǵıw qásiyetlerin anıqlawǵa járdem beretuǵın qońsı súyekke qarsı basıladı. Puls uyqı arteriyasında, temporal arteriyada, dize astı arteriyasında, artqı úlken baltır arteriyasında, ayaq pánjesi arteriyasında tekseriledi. Tómengi periferik arteriyalarınıń pulsin úyreniw úlken áhmiyetke iye, sebebi onıń ázzileniwi hám bazıda joq bolıwı juǵımlı endarterit, ateroskleroz menen awırǵan nawqaslarda baqlanadı.

Bilek arteriyasınan pulstiń tekseriliwi bir waqıttıń ózinde eki qolda alıp barılıwı kerek, sebebi patologik jaǵdaylarda pulstiń tolıqlıǵı hám onıń basqa qásiyetlerinde sezilerli parıq bolıwı múmkin. Hár túrli puls arteriyalardıń jaylasıwı anomaliyası bar bolǵanda yáki bilek, jelke, omıraw astı arteriyalarınan biriniń tarayıp qalıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı.