Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawl

2.4. Úziliksiz sistemalı ótiw principi
Bul principtiń tiykarǵı mazmunı - jumıs hám dem alıwdıń retlesiwi, sabaqtıń bir-biri menen baylanısıp, izbe-izligi saqlanıp úziliksiz ótiliwi. Dene tárbiyada aralıǵı saqlanıp úziliksiz ótilgen sabaq belgili nátiyje beredi. Sebebi: dene shınıǵıwı nátiyjesinde denede unamlı funkcionallıq hám strukturalıq ózgeris payda boladı, eger shınıǵıw toqtasa payda bolǵan nátiyjeler joǵala baslaydı. Sonlıqtan dene tárbiya ushın úziliksiz orınlanatuǵın dene shınıǵıwı unamlı jaǵday tuwǵızadı. Shınıǵıw sabaqlarınıń úziliksiz ótiliwi jumıs hám dem alıwdı retlestirip iske asırılıwı tiyis. Jumıs hám dem alıwdı retlestiriw sabaqtıń wazıypasına, oqıwshılardıń dene tayarlıǵına, jas ózgesheliklerine hám basqada jaǵdaylarǵa baylanıslı. Ulıwma dene tárbiya jumıslarınıń tájiriybesinde shınıǵıw sabaqları háptesine 2-3 ret ótiledi. Buǵan qosımsha azanǵı gimnastika hám shınıǵıwdıń basqa túrleri ótiliwi múmkin. Oqıwshılardıń dene tayarlıǵı joqarılaǵan sayın sabaq arasındaǵı dem alıw intervalı qısqartılıwı múmkin.
Dene tárbiya jumısında shınıǵıwlardıń qaytalanıwı tayın nárse. Shınıǵıwlar qaytalanıp qoymastan belgili waqıt ishinde tolıq sabaqtıń ózi hám izbe-izligi qaytalanadı. Kóp márte qaytalaw nátiyjesinde bekkem háreket kónligiwi qáliplesedi. Shınıǵıwlardı bir neshe ret qaytalaw nátiyjesinde denede jumısqa marfo-funkcionallıq beyimlesiw payda boladı. Usınıń tiykarında dene sapası rawajlanadı hám erisilgen nátiyje bekkemlenedi. Sonlıqtan, qaytalaw - dene tárbiya jumısın shólkemlestiriwdiń eń áhmiyetli tárepiniń biri bolıp esaplanadı. Usılar menen bir qatarda shınıǵıwlardıń variantlı túrde ótiliwi de áhmiyetke iye. Mıs: Shınıǵıwlardıń túriniń, mazmunınıń ózgeriwi hám onı orınlaytuǵın jaǵdaydıń ózgeriwi, jumıstıń kóleminiń hám paydalanatuǵın metodlardıń ózgeriwi, sabaqtıń mazmunı hám túriniń ózgeriwi t.b. Usı shınıǵıwlardıń hám sabaqlardıń variantınıń qaytalanıwın baylanıstırıp iske asırıw muǵallimniń dıqqatında bolıwı tiyis.


2.5. Jumıs kóleminiń ásten asıp barıw principi
Bul princip jumıs kóleminiń ósip barıwı, intensivliktiń artıwı hám kem-kemnen dene shınıǵıw texnikasınıń quramalı bolıwı menen anıqlanadı. Bul jaǵday belgili fiziolog I.P.Pavlovtıń aytıwı boyınsha: deneniń juwap beriw muǵdarı (sırtqı tásirge) tásir jasawdıń kólemine baylanıslı. N.E.Vedenskiy tásir jasawshı jumıstıń muǵdarı tuwralı bılay deydi: - «Tásir etiwshi jumıs muǵdarınıń deneden tıs joqarı bolıwı, deneniń juwap beriw reakciyasın kúsheytpeydi, kerisinshe tómenletedi. Sonlıqtan orınlanatuǵın shınıǵıw oqıwshınıń múmkinshiligine say bolıwı tiyis. Biraq ázzi tásir (júdá jeńil shınıǵıw) denede zárurli funkcionallıq ózgeris payda etpeydi». Solay etip dene ushın unamlı jumıs kólemin tańlap alıw talap etiledi. Deneniń jumıs kólemine beyimlesiwi onıń shınıqqanlıǵına baylanıslı boladı. Shınıǵıwdıń dáslepki waqıtlarında deneniń tez ózine keliwi az jumıs kólemin orınlaǵan jaǵdayında bayqaladı, al úlken kólemli jumıstan keyin deneniń ózine keliwi kóp waqıtqa sozıladı. Bul dene shınıǵıwınıń keri tásirin ańlatadı. Usıǵan baylanıslı shınıqtırıw jumısınıń dáslepki waqıtlarında jumıs kólemin ósiriw paydasız boladı. Dene shınıǵıwı waqtında jumıs kólemin abaylap joqarılatıw kerek boladı, al júdá joqarılap ketiwi durıs nátiyje bermewi múmkin.
Jumıs kóleminiń kem-kemnen joqarılawı hár túrli iske asırılıwı múmkin:
1. Tuwrı sızıq boylap ósiwi - jumıs kólemi (sabaqtan sabaqqa, hápteden háptege t. b.) joqarılaydı, bul jaǵdayda sabaq aralıǵındaǵı interval kóbirek boladı.
2. Jumıs kóleminiń ásten asıp barıwı - bunda ósiw muǵdarı bir neshe sabaq dawamında turaqlı boladı. Bunda keyinde qalıwshılardı aldınǵılardıń dárejesine jetkeriwge múmkinshilik kóbirek boladı hám unamlı nátiyjege erisiwge boladı. Nátiyjede úlken kólemdegi jumısqa deneniń beyimlesiwi jeterli muǵdarda ótedi.
3. Jumıs kóleminiń tolqın tárizli ósiwi kem-kemnen joqarılaw jumıs muǵdarınıń birden ósiwi menen baylanıstırılıp retlestiriledi, al keyin tómenletiledi. Jumıstıń bul túri shınıqtırıw jumıs kólemin joqarılatıwǵa múmkinshilik beredi.
Al bunday jaǵdayda jumıs kólemi menen onıń intensivlgi arasında qarama-qarsılıq payda boladı. Sebebi, bul ekewide belgili waqıtqa deyin teń rawajlanıwı múmkin, keyin ala jumıs kóleminiń joqarılap barıwı nátiyjeniń bir qálipte bolıwına alıp keledi hám intensivlikti tómenletedi, al intensivliktiń joqarılawı jumıs muǵdarın tómenletiwdi talap etedi. Sonıń ushın dáslep jumıs kólemi ósiriledi, al intensivlik burınǵı muǵdarda saqlanadı yamasa azmaz joqarılatıwǵa boladı, belgili waqıttıń ótiwi menen jumıs kólemi burınǵı halında saqlanadı yamasa kemeytiledi, al intensivlik múmkinshilgi bolǵanınsha joqarılatıladı.
Bunday shınıqtırıw jumısınıń barısında shıpakerdiń járdemisiz denege unamlı jumıs kólemin anıqlaw qıyın boladı. Mıs: Jańa kelip atırǵan sporchı jumıs kólemin tájiriybeli sporchı sıyaqlı orınlawı múmkin. Al, bul ele ol ushın unamlı (optimal) jumıs kólemi bolıp qalmawı múmkin. Sebebi, sol kólemdegi (dáslepki) jumıstı orınlawdı dawam ete berse nátiyje hám den sawlıǵı tómenlep ketedi. Sonlıqtan beriletuǵın jumıs kólemi sportshınıń den-sawlıǵına saykes bolıwı kerek. Dene tárbiyada denege unamlı jumıs kólemin anıqlap biliw eń áhmiyetli wazıypalardıń biri. Muǵallim oqıwshılardıń jas ózgesheliklerine sáykes jumıs kólemin anıqlaw menen birge baǵdarlamanı hám tekseriw mólsherin basshılıqqa alıwı tiyis. Sebebi, bizdegi dúzilgen baǵdarlama, oqıwshılarǵa qoyılatuǵın talaplar ilimiy jaqtan hám kóp jıllıq tájiriybe menen dalillengen.