Ózbekstan respublikasí joqarí HÁmorta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

II-Bap. Oraylıq Aziya regionı mámleketleriniń zamanagóy rawajlanıwınıń civilizaciyalıq ham geosiyasiy mashqalaları.
2.1 Tariyxqa názer ham zamanagóy kontekst
Orayliq Aziya boyinsha alip barilǵan kóp sanli izertlewler nátiyjeleri regionniń insaniyat rawajlaniwindaǵi orni qanshelli áhmiyetli ekenligin bildiredi. YuNESKO basshiliǵinda baspadan shiǵarilǵan alti tomliq “Orayliq Aziya Civilizaciyasiniń tariyxi” kitabi áne usi máseleni aship beriwge baǵishlanǵan. Bul toplamda Orayliq Aziya regioniniń ózine tán tárepleri kórsetilgen. Birinshi ózgeshelik sipatinda bul áyyemgi mákanda arxeologlar tárepinen aniqlanǵan ashiliwlar, bir tárepten, olardiń tákirarlanbasliǵin, ekinshi tárepten- qońsi civilizaciyalar menen erte dáwirlerden-aq jaqin baylanislarda bolǵanliǵin dálilleydi. Bul jerde derlik úsh miń jil aldin Orayliq Aziya, Awǵanistan ha’m Iran xaliqlariniń kóp qirli mánawiy-tariyxiy esteligi - “Avesto” jaratilǵan. Ilimiy izertlewler boyinsha bul áyyemgi jazba derek jeke qudayliq(monoteizm) ideyasin alǵa súrip, insaniyat dúnya qarasina, filosofiya, mámleket ham huquq sistemasiniń rawajlaniwina, dúnyada jaqsiliqtiń jamanliq ústinen jeńiske erisiwi ideyalari tarqaliwina, ádalatli socialliq basqariw, jaqsi is ha’m jaqsi ámel, baylanislardiń óz-ara húrmet ham isenim principleri tiykarinda quriliwi siyaqli principlerge salmaqli tásir kórsetken. “Avesto” jáhán mádenıyatınıń, atap aytqanda, Oraylıq Azıya xalıqları tarıyxınıń áyyemgı sıyrek estelıgı bolıp tabıladı. Zardushtıylık ısenımıne ámel etıwshılerdıń muqáddes kıtabı sıpatında Jalǵız Tánrıge tabınıw usı tálıymattan baslanǵan. Bul kıtaptıń quramı, bayanlaw usılı hám tımsallar sısteması menen ádebıy dereklerge jaqın turadı. “Avesto”da tılge alınǵan orınnıń atları (Varaxsha, Vaxsh)nan kelıp shıǵıp, onıń Ámıwdárya jaǵalawlarında jaratılǵanlıǵı anıqlanǵan. Usı tıykarda onıń watanı Xorezm bolıp tabıladı degen kóz qaras bar. “Eń qádırlı, áyyemgı qoljazbamız “Avesto”nıń jaratılǵanına 1000 jıl bolmaqta. Bul sıyrek kıtap bunnan XXX ásır ılgerı ekı dárya aralıǵında, mıne usı mákanda ómır keshırgen ata-babalarımızdıń bız áwladlarǵa qaldırǵan mánawıy, tarıyxıy mıyrası bolıp tabıladı. “Avesto” sol zamanda bul áyyemgı úlkede ullı mámleket, ullı mánawıyat, ullı mádenıyattıń bolǵanlıǵınan guwalıq berıwshı tarıyxıy hújjetler bolıp, onı hesh kım bıykar ete almaydı. “Avesto” aramıy hám pahlavıy jazıwları tıykarında jaratılǵan arnawlı álıbpede dáslep toǵız ógızdıń terısınde jazılǵan. Eń dáslepkı nusqaları tıykarında sasanıyler dáwırınde kıtap halında jıynalıp, bızge shekem olardıń sherek bólımı jetıp kelgen. “Avesto”ǵa sholıwlar da bıtılgen bolıp, olar “Zand” atı menen keń tanılǵan.¹² “Avesto” adamzat cıvılızacıyası tarıyxınıń eń dáslepkı betlerın quraǵanı ushın jáhán alımlarınıń ıtıbarın tartqan. “Avesto” hám onıń analızı boyınsha F.Nıshshe, F.Shpıgel, A.Mayllet, V.Bartold, E.Bertels, Yan Rıpka, O.Makovelskıy, I.Bragınskıydey bır qatar shet ellık alımlardıń ızertlewlerı bar. Ózbekstanda “Avesto”nı úyrenıw áyyemnen baslanǵan. Abu Rayxan Berunıy, Abu Jafar Tabarıy, Abu Baxr Narshaxıydıń mıynetlerınde “Avesto” tálıymatına hám onda tılge alınǵan tımsallarǵa múrájáátler bar. Bul sıyrek ılımıy mıynetlerdıń qol jazba hám baspa nusqaları ÓzR IA SHI fondında saqlanadı. Házırgı ózbek alımları A.Qayumov, H.Hamıdov, M.Ishaqov, N.Rahmanovtay tarıyxshı hám ádebıyat wákıllerı usı derek tıykarında kóplegen ızertlewler hám ılımıy ıslerdı ámelge asırǵan. “Avesto” hám onıń tarıyxıy áhmiyetı, onı úyrenıwge degen ıtıbar tek Watanımızda ǵana emes, al shet el tarıyxshıları tárepınen de tán alınǵan. “Avesto” haqqında pıkır aytar eken, Ózbekıstan Respublıkası Birinshi Birinshi Prezıdentı I.A.Karımov tómendegılerdı aytıp ótedı: “Ata-babalarımız ásırler dawamında toplaǵan ómırlık tájırıybesı, dınıy, ádep-ıkramlıq, ılımıy, ádebıy kóz qaraslardı ańlatatuǵın bunday tarıyxıy estelıklerdıń arasında bunnan shama menen úsh mıń ılgerı Xorezm oazısı aymaǵında jaratılǵan , “Avesto” dep atalǵan bıybaha mánawıy estelık ayırıqsha orın tutadı. Eń áwelı, sonı aytıw tıyıs boladı, alıs ata-babalarımızdıń aqıl-zakawatı, qálıp qorınıń ónımı esaplanǵan bul sıyrek estelıktıń zamannıń boranlarınan, qanshadan-qansha awır sınawlarınan ótıp, bızıń dáwırımızge shekem jetıp kelgenınıń ózınde úlken maǵana bar. Bunday ólmes eskı estelıkler bul góne úlkede, búgın bız jasap turǵan topıraqta áemnen ullı mádenıyattıń bar bolǵanlıǵınan guwalıq beredı. Mıne usınday tarıyxıy estelıktıń úlgılerı menen jaqınnan tanısadı ekenbız, olarda súwretlengen tereń pıkır hám ıdeyalar, ómır fılosofıyası bızdı búgın de hayran qaldırıwına jáne bır ret gúwa bolamız. Mısal ushın, “Avesto”nıń túpkılıklı maǵana-mańızın belgılep beretuǵın “Iygılıklı pıkır, ıygılıklı sóz, ıygılıklı ámel” degen prıncıpın alatuǵın bolsaq, onda házırgı zaman ushın da oǵada ıbratlı bolǵan sabaqlardıń bar ekenlıgın kórıw múmkın. Mıne usınday pıkırler, yaǵnıy ıygılıklı niyet, sóz hám ıstıń bırlıgın jámiyet turmısınıń ústın ıdeyası sıpatında talqılaw menen bızıń búgıngı mánawıy ıdeallarımız benen qansgellı tıǵız baylanıslı, qanshellı bekkem turmıslıq tıykarǵa iye ekenlıgı ásiyerese ıtıbarlı bolıp tabıladı. “Avesto”da bolmıstıń tutaslıǵı hám bır pútınlıgı, ınsannıń ómırınıń tábıyat penen úylesımlılıgı máselesı adamnıń ruwxıy dúnıyasına tıǵız baylanıslı halda kórsetılgenlıgı kóp nársenı ańlatadı. Bul halat ınsannıń mánawıy dúnıyasın qálıplestırıwde qorshaǵan ortalıq áemgı zamanlardan berlı qanday kúshlı tásır kórsetıp kelgenlıgıne jáne bır ret ıtıbarımızdı tartadı”. “Avesto” tek Orta Azıya emes, al oǵan tutas aymaqlar hám xalıqlardıń áemgı tarıyxı, mádenıyatı, dını, mánawıy mıyrasın sáwlelendırıwshı bıybaha derek gána eme, al adamzam sıvılızacıyasınıń qálıplesıwı hám jámiyettıń rawajlanıwı processlerın úyrenıwde da bıybaha tarıyxıy derek bolıp sanaladı. Bunıń menen shıǵısta tarıyxtı bayan etıwge dáslep Orta Azıyada qol urılǵan degen pıkırdı bermekshı emespız, bıraq bul dáwırlerde áemgı Qıtay, Hındstan, Ekı dárıya aralıǵı, Egıpette de ózıne tán tárızde tarıyxtanıw hám tarıyxıy waqıya-hádıyselerdı qaǵazǵa túsırıw ıslerıne ayırıqsha ıtıbar berılgen hám háttekı bul waqıyalardı qaǵazǵa túsırıp barıwshı arnawlı adamlarda qálıplesken. Eń dáslepkı orta ásırler tarıyxınıń áhmiyetlı táreplerı hám jámiyet turmısınıń hár túrlı táreplerın sáwlelendırıwshı jáne bır áhjiyetlı dereklerden bırı Orxun-Enısey bıtıklerı – V ásırdıń ortaları – VIII ásırdıń bırınshı yarımında Shıǵıs, sonıń ıshınde Azıyanıń ushı qıyırsız aymaqlarında húkımdarlıq etken hám óz mámleketın qálıplestırgen túrkıy xalıqlardıń tarıyxına tıyıslı derekler bolıp tabıladı. Orxun-Enısey bıtıktasları (tas jazıwları) V-VIII ásırlerde áemgı túrk tılındegı hám jazıwındaǵı tarıxıy estelıkler bolıp tabıladı. Mongolstandaǵı Orxun hám Qubla Sıbırdegı Enısey dárıyalarınıń jaǵalarında tabılǵanı ushın da bul estelıkler uluwma halda mıne usı atama menen júrıtıledı. Mongolstannan Arqa teńızge shekem, Uraldan Saxalınge shekem dawam etken aymaqlarda usı jazıwdaǵı estelıkler ushırasadı. Arqa Kavkazda XV ásırde de Orxun jazıwınan paydalanılǵan, Ózbekıstannıń aymaqlarında (Ferǵana, Surxandárıya), Qazaqstannıń Talas oypatlarınan ǵ0 dan artıq túrkıy-run jazıwı estelıklerı tabılǵan. Áyyemgı túrkıy jazıwlardan bırı esaplanǵan Orxun-Enısey jazıwınıń eń dáslepkı kórınıslerı mámlekettıń mánawıy turmısında da úlken áhmiyetke iye bolǵan. Bıraq bular túrkıylerdıń dáslepkı jazıwları emes, Sırdárıyanıń boylarınan (b.e.sh. III-II ásırler) da, Qazaqstannıń Issı qorǵanınan (b.e.sh. IV ásır) tabılǵan jazıwlar da túrkıylerge tán bıtıkler bolıp esaplanadı. Bul bıtıklerdıń arasında ábette Orxun-Enısey bıtıktasları ayırıqsha tarıyxıy áhmiyetke iye, ásırese Kultegın, Bılga haqon, Tunyuquq yadnamalarında túrk haqanlıǵı hám onıń bır qatar mámlekechılık máselelerı, basqarıwı, mámlekettıń daǵdarısı, sıyasıy pıtırańqılıqtay halatlar haqqında qımbatlı maǵluwmatlar bar. Kultegın bıtıktası wqǵ-jılı Túrk haqanlıǵı nıń láshkerbasısınıń húrmetıne ornatılǵan. Bıtıktas ekı bólımnen – Shaxs hám Ullı bıtıkten (avtorı Yıllıǵ taqın) ıbarat. Bıtıkte Tabǵash, Tıbet, Suǵd, Turkash, Qırǵızday atamalar tılge alınǵan. Bıtıktaslar XIX ásırdıń aqırlarında tabılıp, U.Tomsen tárepınen oqılǵan hám ılımıy aylanısqa kırıtılgen. Túrk-run bıtıklerı AQSH, Polsha, Vengrıya, Fınlyandıya hám Túrkıyada da ornatılǵan. Rossıyada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva mıynetlerı belgılı. Ózbekıstanda Fıtrat, A.Qayumov, N.Rahımov hám basqalar ızertlew ıslerın basıp shıǵarǵan. Tarıyxıy oylaw hám tarıyx fılosofıyası maǵrıfatlı jámiyettı qurıwdıń áhmiyetlı faktorı bolıp xızmet etedı eken, tarıyx bunda ótmıshtı ańlaw, onı sezınıw hám túsınıwdıń aqıbetınde adamlardıń puwqıyatında mánawıy hám ruwxıy ısemındı qálıplestırıw hám bul arqalı jámiyettı mánawıy jaqtan reformalaw, sonıń menen bırge ózlıktı ańlaw hám mıllıylıktı saqlap qalıwda eń áhmiyetlı faktor bolıp xızmet atqaradı. “Álbette, har bır xalıq yakı mıllettıń mánawıyatın onıń tarıyxı, ózıne tán úrp-ádetlerı hám dástúrlerı, turmıslıq qádırıyatlarınan ajıratqan halda kóz aldına keltırıp bolmaydı. Bul boyınsha, tábıyıy halda, mánawıy mıyras, mádenıy baylıqlar, eskı tarıyxıy estelıkler eń áhmiyetlı faktorlardan bırı bolıp xızmet atqaradı”.¹³ Ekinshi o’zgeshelik, Orayliq Aziya regioninda ma’mleketshilik tiykarlari qa’liplesken ha’m Xarappa civilizaciyasi, Sogdiana, Baktriya, Xorezm, Ahamoniyler ma’mleketi, Grek-Baktriya ha’m Kushan patshalig’i, Tu’rk qag’anlig’i, Temuriyler ha’m Baburiyler ma’mleketleri tariyxta belgili iz qaldirg’an. Orta Aziya xaliqlarinin áyyemgı tarıyxqa iye ekenlıgı haqqında sóz aytar ekenbız, Birinshi Prezıdent I.A.Karımov tómendegılerdı ayrıqsha atap ótedı: “Házır Ózbekstan dep atalatuǵın aymaq, yaǵnıy bızıń Watanımız tek Shıǵıs ǵana emes, al uluwma jáhán cıvılızacıyası besıklerınen bırı bolǵanıń pútkıl jáhán tán almaqta. Bul áyyemgı hám teberık topıraqtan ullı danıshpanlar, aqıl-oy iyelerı, alım ulamalar, sıyasatshılar, sárkardalar jetısıp shıqqan. Dınıy hán dúnyalıq ılımlerdıń tıykarları mıne usı zamınde jaratılǵan, jetılısıp barǵan. Eramızǵa shekem hám onnan keyın qurılǵan quramalı suw qurılısları, usı kúnge sheken kórkı-payızın, salawatın joqaltpaǵan ótmısh estelıklerımız áyyem-áyyemnen jurtımızda dıyqanshılıq, ónermenshılık mádenıyatı, arxıtekturalıq hám qala qurılısı ónerınıń joqarı bolǵanlıǵınan derek beredı”¹⁴.Úshinshi ózgeshelik, rawajlanǵan infrastruktura region xaliqlarina ásirler dawaminda Áyyemgi Rim, Áyyemgi Qitay(Ulli Jipek joli) menen paydali sawda-satiq alip bariw imkaniyatin berdi. Hindistan menen sawda islerin júrgiziwde eń áhmiyetli jónelislerden biri (Ulli hind joli) Áyyemgi Baktriya arqali ótken. Belsendi sawda baylanislari, migraciya, ilimiy ideyalar ha’m ózara mádeniyatlar almasiw Orayliq Aziya menen qońsi Qubla Aziya ortasinda jaqin hámda kóp qirli birge islesiwdi qáliplestirdi. Tórtinshi ózgeshelik, usi eki regionniń óz-ara birge islesiw tariyxi pútkil dúnya rawajlaniw processine sezilerli tásir etti. Bul úlken aymaqti haqiyqatinda da jáhan civilizaciyasiniń eń áyyemgi besigi dep ataw mu’mkin. Máselen, Orayliq Aziyaniń qubla-batis aymaǵindaǵı eń kóp úyrenilgen mádeniy estelikler arasinda Altintóbe civilizaciyasi bar. Arxeologlardiń izertlewleri Altintóbe civilizaciyasiniń Mesopotamiya ham Hind alibi mádeniyatlari, sonday-aq, Jaqin Shiǵistaǵı Elam mámleketi menen jaqin baylanislari bar ekenin dálilleydi. Besinshi ózgeshelik, Orayliq ha’m Qubla Aziya xaliqlari uliwmaliq mánawiy-moralliq qádiriyatlarǵa iye bolip, bul olardiń ulli shayir-jaziwshilari – Yusup Has Hajib, Jalaladdin Rumiy, Abduraxman Jamiy, Alisher Nawayi, Muhammed Haydar, Maqtumquli, Mirza Ǵolib, Rabingranat Tagor, Abay, Sadriddin Ayniy ham basqalardiń dóretiwshiliginde óz kórinisin tapqan. Jańa tariyxiy dáwir, yaǵniy jáhan saltanatlariniń “úlken oyini” dáwirinde qáliplesken úzliksiz baylanislar úziliske ushiradi.¹⁵ Shıǵıs tarıyxshılarınıń arasında Abu Rayxan Berunıy (980-1048) ayırıqsha orın tutadı. Ol hár túrlı mazmunda, atap aytqanda fılosofıyalıq, geografıyalıq, etnografıyalıq, sonıń ıshınde tarıyx salalarına dereklı áó0 den artıq mıynetler jazıp qaldırǵan. Danıshpannıń mıynetınen tarıyx ılımıne baǵıshlanǵan. Ásırese tarıyx haqqında tereń bılımlerdı óz ıshıne alǵan “Osor ul-boqıya an al-qurun al-halıya” (“Áemgı xalıqlardan qalǵan estelıkler”) hámde “Hındstan” yakı “Kıtab tahqıq molıl-Hınd mın manqula fı-l-aql va-lmarzuma” (“Hındlerdıń aqılǵa sıyımlı hám sıyımsız tálıymatların talqılaw”) hám “Kıtob ul-musammara fı axborı Xorazm” (“Xorezm haqqında maǵluwmatlar haqqında sáwbetler”) degen shıǵarmaları menen jáhán tarıyxı ılımıne hám mádenıyatı tarıyxına úlken úles qostı.¹⁶
Shet ellik xaliq araliq ekspertlerdiń aytiwinsha, búgingi kúnde Orayliq Aziya respublikalari jaqin qońsishiliq baylanislarin turaqli túrde rawajlandirip barmaqta. Aldinǵı tarqaqliq endi mámleketlerdiń óz-ara jaqinliǵı, belsendi birge islesiwine aylanbaqta. Bul unamli ózgerislerdiń tiykarinda Ózbekstan Prezidentiniń baslamasi menen baslanǵan sirtqi siyasattiń qayttan jolg’a qoyiliwi turipti. Bul áhmiyetli process eń dáslep qońsi mámleketler menen quramali máseleler sheshimin izlewge baǵishlandi. Bul siyasattiń tiykarin “Orayliq Aziyani qáwipsizlik, izbe-izlik hám turaqli rawajlaniw regionina aylandiriw baslamasi quraydi. “Geosiyasat” túsinigi ózinde (“geo” – “jer”, “siyasat” bolsa- “mámleket” hám “socialliq jumis”) mánisin ańlatadi.¹⁷ “Geosiyasat” atamasinda geosiyasiy principlar, olardiń túrleri, hár túrli mámleket hám xaliqlardiń mápleri sistemasi, qaysidir ma’mlekettiń aymaqliq jaylasiwi óz kórinisin tapqan. “Geosiyasat” uzaq tariyxqa iye bolsa da, bul túsinik sipatinda XX ásirdiń baslarinda qáliplesken. Bul atama R.Chellen tárepinen aylanisqa kirgizilgen bolip, házirgi dáwirde mámleketler ham dúnya mámleketleri xaliq araliq siyasatinda, filosofiyada, siyasiy filosofiyada keń qollanilmaqda. “Geosiyasat” kóp qirli túsinik sipatinda túrli máplerdi ózine jámleydi. Geografiyaliq jaylasiw sirtqi siyasattiń baslı jónelisleri ham maqsetlerin belgilewdiń áhmiyetli faktori esaplanadi. Bul bolsa siyasiy pánlerde házirgi kúnde eń kóp qollanilip atirǵan “geosiyasat” atamasin túsiniwge járdem beredi. Amerikaliq taniqli siyasattaniwshi Zvignev Bjezinskiydiń pikirinshe, “mámlekettiń xaliq araliq abirayin yaki oniń xaliq araliq dárejedegi tásir dárejesin belgilewshi basqa faktorlar aymaq faktorina qarag’anda áhmiyetlirek bolsa da, mámlekettiń geografiyaliq orni mámleket siyasatiniń aldinǵı jónelislerin belgilewde elege shekem áhmiyetli ról oynaydi.”¹⁸ Orayliq Aziya óziniń áhmiyeti jaǵinan búgingi kúnde jahan arenasinda ayriqsha orinǵa iye. Bul boyinsha regiondi eki túrli faktorlarǵa bólip qaraymiz. Birinshi unamli faktorlarǵa region demografiyaliq salmaǵiniń artiwin, tábiyǵiy resurslarǵa bayliǵı, shet el investiciyasiniń kóp muǵdarda jámleniwin, áhmiyetli transport kommunikaciya jollariniń kesilisiwi ham civilizaciyalar arasindaǵı baylanislardi alsaq boladi. Biraq Orayliq Aziya tek paydali resurslar ham socialliq salasi jaǵinan ǵana emes, bálkim regiondaǵı qáwip-qáter jaǵinan da jahan sherikligi diqqat orayinda turipti. Olar qatarina xaliq araliq terrorizm, diniy ekstremizm, xaliqtiń jarliliǵı, xaliq araliq narkobiznes, ekologiyaliq mashqalalar, qural-jaraq básekisi ham ǵalaba qirǵin qurallari, eń áhmiyetlisi Awg’anstandaǵı turaqsizliqdi atap ótsek boladi. Uinston Cherchil jas siyasatshiǵa bilayinsha máslahat bergen edi: “Tariyxti úyreniń. Onda siz keleshektiń bárshe sorawlarina juwap tabasiz.”¹⁹ Haqiyqatinda da, Orayliq Aziyaniń bay, kóp tárepten ózine tán tariyxin úyreniw regionda házir júz berip atirǵan quramali proceslerdi tu’sinip jetiwge járdem bereri sózsiz. Orayliq Aziya tariyxtan belgili, Evroaziyanin’ tórt iri birlespesi menen baylanisli. Bular: Parsi qoltiǵı ha’m Qubla Kavkazdi óz ishine alǵan Jaqin Shiǵis, Awǵanistan ha’m Qubla Aziyani o’z ishine alǵan Hindistan subkontinenti, Qitay ha’m Rus, XVII a’sirden Rossiya. Orayliq Aziya xaliqlariniń dúnyaqarasi ham mánawiyatinda islam dininin’ bekkem orin iyelegeninen paydalanip, olarǵa islamiy “sabaq” beriw, islamdi qayta tiklew bayrag’I astinda regionda diniy ekstremizm ha’m fundamentalizmdi keń en jaydiriw maqsetinde alip barilip atirǵan qopariwshiliq háreketleri kúsheydi. Orayliq aziya xaliqlari áyyem dáwirlerden bir-biri menen jaqin qatinaslarda bolip kelgen. Sebebi, region xaliqlariniń dásturleri, turmis tárizi bir-birine jaqin. Endi Orayliq Aziya regionina qarata qollanilatuǵin “Úlken oyin” atamasi haqqinda toqtalamiz. Bul atamani eń dáslep Artur Konnoli tárepinen Britaniya ham Rossiya imperiyasiniń Orayliq Aziyada gegemonliq ushin strategiyaliq ba’sekisine qarata qollanilǵan edi. Keyinshelik ol Ulli Britaniyaniń Aziyaǵa koloniyashiliq júrislerin súwretlegen ingliz jaziwshisi ham sayaxatshisi Redyard Kiplingtiń sheberligi tásirinde keń tarqaldi.²⁰ Búgingi ku’nde region ma’mleketlerinde tinishliq ham turaqli rawajlaniw barisin ámelge asiriwda ma’mleket basshilariniń birge islesiw jolindaǵı ushirasiwlarin ayriqsha atap ótiw darkar. O’zbekistanniń Shanxay birge islesiw shólkemine basshiliǵı dúnyada keskin procesler júz berip atirǵan ózine tán tariyxiy burilis dáwirine tuwri keldi. Xaliq araliq birge islesiwdiń universal princip ham normalarina tiykarlanǵan sistemasi izden shiǵip baratirǵanliǵı búgingi kún haqiyqati esaplanadi. Buniń tiykarǵı sebeplerinen biri – global dárejede mámleketler ortasindaǵı o’zara isenimniń shuqir jemirilip atirǵaninan derek beredi. Bul bolsa óz náwbetinde geosiyasiy qarama-qarsiliqlardi qollap-quwatlap, “bloklarǵa tiyislilik” stereotipleriniń qayta tuwiliw qáwpin júzege keltiredi. Mámleketler ortasindaǵı bunday ózara isenimsizlik processi jahan ekonomikasiniń aldinǵı rawajlaniw jolina qaytiwin ham global támiynlew shinjirlariniń tikleniwin qiyinlastirmaqta. Du’nyaniń túrli noqatlarinda dawam etip atirǵan quralli háreketler sawda ham investiciya aǵımlarin izden shiǵarip, aziq-awqat ham energetika qáwipsizligin támiynlew barisindaǵı mashqalalardi jánede keskinlestirmekte. Usiniń menen bir qatarda, global klimattiń ózgeriwi, tábiyǵiy bayliqlar ha’m suw resurslari jetispewshiliginiń artiwi, biologiyaliq túrlerge ziyan jetiwi hámde juqpali kesellikler tarqaliwi jámiyetimizdegi minus tárepler esaplanadi. Bul mashqalalar insaniyat táǵdirine tikkeley tiyisli bolǵan birdey dástúrlerdiń jemiriliwine alip kelip, adamlar ómiri ha’m iskerligine qáwip salmaqta, olardiń da’ramat dereklerin qisqartirmaqta. Bunday quramali shárayatta bir haqiyqat aniq: heshbir mámleket jalǵiz halda bunday global qáwip-qáterlerdi jeńip óte almaydi. Bu’gin biz jasap atirǵan zamanda dúnyada qáwipli mashqalalar shen’berinen shiǵiwdiń birden-bir joli – konstruktiv sóylesiwler ham hár bir ta’reptiń máplerin esapqa aliw ham húrmet qiliwǵa tiykarlanǵan kóp jaqlama birge islesiw esaplanadi. Ásirese krizis ham siyasiy turaqsizliqlar dáwirinde mámleketler, olar úlken yamasa kishi bolsin, ózleriniń tar sheńberdegi máplerin ústin qoymastan, kerisinshe, tiykarg’I itibardi global birge islesiwge qaratiwi lazim. Tinishliq, qáwipsizlik hám turaqli rawajlaniwǵa qáwip salatuǵin, ha’r qaysi mámleketke qáwip tuwdiratuǵin qáwip-qáterlerge qarsi uliwma is-háreketlerdi birlestiriw zárúr.²¹ Paydali xaliq araliq birge islesiw – bul dúnyada turaqli ham isenimli rawajlaniwdiń eń áhmiyetli faktori esaplanadi. Bársheniń hárbir táreptiń máplerine juwap beretǵ’in xaliq araliq birge islesiwdi kóp tárepleme institutlarsiz ámelge asirip bolmaydi. Bul institutlar iskerligindegi belgili kemshiliklerge qaramastan, olar regionliq hám global kólemde mámleketler araliq qatnaslardiń eń áhmiyetli qurali bolip xizmet etedi. Xaliq araliq ham regionliq shólkemler mámleketler ortasindagǵı túrli kelispewshiliklerdi jeńip ótip, óz-ara ańlasiliwdi bekkemlew, siyasiy ham ekonomikaliq birge islesiwdi rawajlandiriw, sawda-satiqti keńeytiriw hámde mádeniy-gumanitar almasiwdi qollap-quwatlawǵa járdem beredi.
Kóp tárepleme iskerlikke tiykarlang’an en’ jas institutlardan biri – Shanxay birge islesiw sho’lkemi a’yne usi maqset ha’m waziypalardi gózleydi. Bul shólkem mádeniy-civilizaciyaliq ko’z-qaraslari tu’rlishe bolg’an, óz sirtqi siyasiy jónelisleri ham milliy rawajlaniw modellerine iye mámleketlerdi birlestire alǵan ózine tán mámleketler araliq awqam esaplanadi. Tariyxiy qisqa dáwirde ShBISh úlken joldi basip ótip, global siyasiy ham ekonomikaliq sistemaniń ajiralmas bólegine aylandi dep isenim menen aytiw múmkin. Búgingi kúnge kelip, ShBISh úlken geografiyaliq mákandi qamtip alǵan hám planetamiz xalqiniń derlik yarmin birlestirgen dúnyadaǵı eń iri aymaqliq shólkem esaplanadi. ShBIShniń xaliq araliq shólkem sipatindaǵı orni oniń iskerligi tiykarin quraytuǵin to’mendegi principlerde kórinedi: Shanxay birge islesiw shólkeminiń túrli bloklarg’a qosilmawi, áshkaraliq, úshinshi mámleketler yaki xaliq araliq sho’lkemlerge qarsi qaratilmaǵanliǵı, bárshe qatnasiwshi táreplerdiń ten’ligi ha’m suverenitetin húrmet etiw, ishki islerine aralaspaw, siyasiy qarama-qarsiliq ham oppoziciyag’a jol qoymaw bolip tabiladi. Shanxay birge islesiw shólkeminiń jetiskenligi- aymaqliq qáwipsizlikti támiynlew arqali ko’p táreplemeli birge islesiwdi alǵa súriwden ibarat. ShBISh óz mazmunina qaray, tinishliq, birge islesiw ha’m rawajlaniw jolinda birlesiwge, ayirmashiliq illetinen jiraq bolǵan mákanǵa aylaniwi lazim. Sol sebepli de, shólkem iskerligine qosiliwdi qálewshi mámleketler sani jildan-jilǵa artip barmaqta. Bul tendenciya xaliq araliq hám regionliq múnasibetler sistemasi transformaciya processin basinan keshirip atirǵan búgingi shárayatta ashiq kózge taslanbaqta. Sho’lkem quramindag’I mámleketlerdiń joqari insaniy, intellectual ham texnologiyaliq salaǵa, jedel rawajlanip atirǵan ekonomikaǵa ham ele toliq paydalanilmaǵan tábiyǵiy rezervlarge iye ekenligi shólkemniń ekonomikaliq áhmiyetin elede asiriwǵa xizmet etedi. Shanxay birge islesiw shólkeminiń tiykarǵı jetiskenligi regionliq qáwipsizlikti támiynlew arqali kóp táreplemeli birge islesiwdi alǵa súriwde esaplanadi.
ShBISh óz mánisine kóre, tinishliq, birge islesiw ham rawajlaniw jolinda birlesiw jolinan barmaqta. Sol sebepli de sho’lkemge ag’za boliwdi qálewshiler jildan-jilǵa artip barmaqta. Bu’gingi ku’nde sho’lkemge ag’za mámleketler jalpi ishki óniminiń uliwma kólemi jáhan ko’rsetkishinin’ derlik sherek bólegin quraydi. Bul bolsa endi ǵana 20 jasqa tolǵan bul regionliq shólkemniń dúnya rawajlaniwina qosip atirǵan úlesiniń salmaǵı joqariliǵin bildiredi. Jańa sinaqlar ham imkaniyatlar júzege kelip atirǵan búgingi kúnde shólkemniń transformaciyasi ham rawajlaniwi ushin aǵzalar sani kóbeyiwi ǵana sebep bola almaydi, bálkim, shólkem rawajlaniwi ushin strategiyaliq baylanis, energetika, aziq-awqat ham ekologiya qáwipsizligi, innovaciya ha’m “jasil” ekonomika siyaqli áhmiyetli tarawlar rawajlaniwi zárur. O’zbekstan Respublikasi Shanxay birge islesiw shólkemine basshiliqti óz moynina alǵan soń, tiykarǵı itibardi hár bir qatnasiwshi mámlekettiń paydalanilmaǵan rezervlerin iske saliw arqali shólkemdi jedel rawajlandiriw strategiyasina qaratti. Biziń uranimiz: “Hár birimiz kúshli bolsaq ǵana ShBISh kúshli boladi”²². Oni ámelge asiriw jolinda elede kúshli boliwǵa háreket qilip kelinbekte. Ótken jillar dawaminda shólkemlestirilgen iri quriltaylar sheńberinde shólkem ushin keń qamtiwli kún tártibi qáliplestirildi. Bunda qáwipsizlik tarawindaǵı baylanislardi jánede keńeytiriw, transport hám ekonomikaliq jaqtan baylanislardi keńeytiriw, transport ham ekonomikaliq baylanisti kúsheytiriw ham shólkemniń xaliq araliq maydandaǵı ornin bekkemlew siyaqli áhmiyetli máseleler qamtip alinǵan. Óz rawajlaniwiniń jańa basqishinda turǵan shólkem ushin úlken keleshekke iye bul joybarlar Ózbekistanniń basshiliǵı dawaminda tayarlanǵan otizdan artiq konseptual dástúr, kelisim ham qararlarda óz tastiyǵin tapti. Mámleketimizdiń shólkemge basshiliǵı jurtimizda keying alti jilda ámelge asirilip atirǵan belsendi ham ashiq sirtqi siyasattiń dawami esaplanadi.
Ásirler dawaminda global ko’lemdegi mámleketler ham regionliq kúsh oraylari ortasindaǵı qarama-qarsiliqlarda buffer rólin oynap kelgen Awǵanistan endi Orayliq ham Qubla Aziyani baylanistiriwshi kópir waziypasin bejeriwshi jańa tinishliq missiyasin ózinde kórsetiwi lazim. Bunday óz-ara mápdar regionlar araliq birge islesiwdiń úlgisi sipatinda Transawǵan koridoriniń qurilisi joybarin aytiw mu’mkin. Sonday-aq, “Termiz-Mazari Sharif-Kabul-Peshavar” temir joli siyaqli qosimsha infrastruktura joybarlarin birgelikte ámelge asiriw arqali, biz social-ekonomikaliq ham transport-kommunikaciya waziypalarin sheship ǵana qalmastan, regionliq qáwipsizlikti támiynlewge de salmaqli úles qosiwimiz múmkin.²³ Shanxay birge islesiw shólkeminiń Samarqand qalasinda bolip ótken sammitinde on tórt mámleket jetekshileriniń qatnasiwi hám olardiń aǵza mámleketler taǵdirine baylanisli jańa baslamalari diqqatqa ilayiq boldi.