Ózbekstan respublikasi awil xojaligi ministrligi. Qaraqalpagstan awil xojaligi háM

1. Ádebiyatlarǵa sholıw 
В.А. Xasanov, В.А. Sulaymonov, A.G. Kojevnikova, E.A. Xolmuradov 
ilimiy jumislarinda Parazitlik endo hám de ektoparazitizm kÓrinisinde ámelge 
asıriladı. Xojayın denesi ishinde rawajlanıp, lining ishki aǵzaları esabına 
azıqlanatuǵın parazitlar endoparazitlar bolıp tabıladı. Mısalı, trixogramma gawasha 
hám basqa sovkalardiń máyekleri ishinde rawajlanadı . (Ósimliklerdi biologiyaliq
qorgaw. ChÓlpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi” Toshkent — 2013.11-bet) 
B. A.Sulaymanov, X. X.Kimsanbaev, R. A.Jumaev, A. A, Rustamovlardiń 
ilimiy jumislarinda trixogrammani diapauzaga kirgiziw. Biolaboratoriyada 
Órshitilgetugin trixogrammaniń Ómiriy kursatkishlerin támiyinlew hám sapalı
Ónim jetistiriw ushın trixogramma gúz, kish aylarında diapauza (tınım ) jagdayina 
Ótkeriledi. Onıń ushın 3 litrli bankalarga dán kúyesi (sitatroga) máyeklerin zıyan 
jetkeziw ushın trixogramma kiritilgennen soń, bankalar kunduz kúni (8 saat ) 25°S, 
keshesi bolsa (16 saat ) 8-12°S da saqlanadi. Bul jagday 30 kún dawamında 
shÓlkemlestiriledi hám qarayib, ziyanlangan dán kúyesi máyekleri jumsaq chotka 
járdeminde banka diywallarınan túsirip alınadı hám qagaz paketlarga jaylap, xojalıq 
suwitqishlarina 7-8°S de saklanadi. Bunday sharayatta trixogrammani 6 ay 
dawamında saklash múmkin.( Ósimliklerdi biologic qorgaw Tashkent
“0'ZBEKIST0N” 2015 164-bet) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

7 
2.1. Kenexor trips bioekologik sıpatlaması 
Kenexor trips – Scolothrips acariphagus (Thysanoptera túrkimi, 
Aeolothripidae klassı). Kenexor tripstiń denesi uzınsha, er jetkeniniń dene uzınlıǵı 
1 mm átirapında, saban tárizli sarı reńde, kórinisinen ǵawasha zıyankesi bolǵan 
temeki tripsine uqsas bolsada, onnan aldınǵı qanatlarındaǵı anıq súwretlergen altı 
dana (analıqlarında) yamasa tórt dana (atalıqlarında) toq-kúlreńli daǵları menen 
ajıralıb turadı. Lichinkaları aq yaki pushti reńli. Kóbinese qarnınıń ortasında 
úlkenligi 0,3-1 mm keletuǵın pushti reńli daǵları hám qattı qılshıqları bar (1-súwret). 
Scolothrips sexmaculatus-
Aeolothrips
 sp. 
1-súwret. Kenexor trips – Scolothrips acariphagus 
Er jetken trips ǵawasha atızları shetlerinde tógilgen ósimlik qaldıqlarında, tut 
teregi qabıqları astında órmekshi kene menen birge qıslaydı. Ózbekstan sharayatında 
kenexor trips aprel ayınan oktyabr ayına shekem órmekshikene koloniyalarında 
rawajlanadı hám máwsimde 10 márte awlad berib rawajlanadı. Analıǵı máyeklerin 
ǵawasha japıraǵınıń astınǵa tamanına japıraq kletkası menen tamırlarına batırıp 

---

8 
qoyadı. Bir sutkada 8-9 dana, ulıwma 40 tan aslam máyek qoyıwı múmkin. 
Máyeklerden lichinkalar báhár hám gúz aylarında 7-8, jazda 3-4 kúnde ashıp 
shıǵadı. Kenexor tripstiń bir áwladınıń tolıq rawajlanıwı ushın 12-27 kún kerek 
boladı. 
Kenexor trips – ashkóz jırtqısh. Bir dana lichinkası bir sutkada 20-45, er 
jetkeni bolsa, 32-108 danaǵa shekem órmekshi kene menen azıqlanadı. Gúzge barıp 
olardıń azıqlanıwı bir qansha kemeyedi. Ulıwma kenexor trips órmekshi keneni 30% 
ke kemeytiwi anıqlanǵan. 
Kenexor tripstiń ómir keshiriwi, dinamikalıq muǵdarı hám azıqlanıwın 
V.V.Yaxontov hám A.A.Mic (1970, 1977) tolıq úyrengen. Olardıń maǵlıwmatlarına 
qaraǵanda, kenexor trips Tashkent walayatı Yangiywl rayonı sharayatında 
ǵawashadan tısqarı jáne 13 klassqa kiretuǵın 32 túr mádeniy hám jabayı ósimliklerde 
tirishilik qılıwı esapqa alınǵan. 
A.A.Mic (1977) maǵlıwmatlarına kóre, kenexor trips Farǵona vodiysi 
sharayatında ǵawashada órmekshi kene túskennen keyin 15, 27, 45 kún soń óte 
baslaǵan. 
Kenexor tripstiń sanınıń joqarı muǵdarı, ásirese jol boylarına jaqın qartalarda, 
ǵawashada órmekshi kene sanı joqarı bolǵan hámde jol jaǵasındaǵı kishi ǵawasha 
maydanlarında anıqlanǵan. Sonıń menen birge, kenexor trips sanın jırtqısh qandala 
kampilomma hám eolotripslar bir qansha kemeyttirip turadı. Sonnan, bir sutkada 
kampilommanıń bir lichinkası 5-10 dana, eolotripstıń bir lichinkası bolsa, 4-10 
danaǵa shekem kenexor tripstiń lichinka hám erjetkenlerin sorıp, joq etedi. Kenexor 
tripsti laboratoriya sharayatında ǵalaba kóbeyttiriw texnologiyası Ózbekstan 
Respublikası IA zoologiya institutında islep shıǵılǵan.