Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Adabiyotlar 
1. Aripov 
M.M., 
Muhammadiyev 
J.O. 
Informatika, 
informatsion 
texnologiyalar //Oliy o‗quv yurtlari uchun darslik. –T.:TDYUI, 2004. –B. 275. 

---

417 
2. Aripov M, Begalov B. va boshqalar. Axborot texnologiyalari Oquv qollanma 
Toshkent, 2009. –B. 317. 
ANA TILINEN KLASTAN TIS SHINIǴIWLARDIŃ BALALAR DÓRETIWSHILIGIN 
RAWAJLANDIRIWDAǴI ÁHMIYETI 
D.Ibraymova – NMPI, Baslawısh tálim 
 fakulteti 1-b topar talabası
Ullı pedagog V.A. Suxomlinskiy ―Klastan tıs jumıslar bolmaǵanda sabaqlıqlardı oqıw - 
qurı yadlap alıwǵa aylanǵan bolar edi‖- dep kórsetedi [2]. Shınında da, mektepte sabaq 
waqtında alınatuǵın bilim hám kónlikpe jańa ǵana oqıp úyrenip kiyatırǵan bala ushın jetkilikli 
emes. Ol klasta 45 minut dawamında kóp nàrse úyrene almaydı. Muǵallim hámme oqıwshıǵa 
teńdey úyretiwi qıyın bladı. Sebebi oqıwshılardıń ayrımları talapshań, aytılǵan nárseni tez uǵıp 
aladı, al ayrımları bolsa, basqalarģa qaraǵanda tómenirek úlgeredi. Klastan tısqarı jumıslardı 
shólkemlestiriwden tiykarǵı maqset te oqıwshılardıń sabaqlıqta alǵan bilimlerin jetilistiriw, 
sóylew mádeniyatın rawajlandırıw, miynet súyiwshilikke úyretiw, dóretiwshilik qábiletlerin 
rawajlandırıw, ádep ikramlılıqqa tárbiyalaw bolıp tabıladı. Usı orında bir nárseni aytıp ótiw 
kerek klastan tıs shınıǵıwlardıń wazıypası tek ǵana tómen úlgeriwshi balalar menen qosımsha 
shuǵıllanıw, olardı sabaqqa úlgertiw emes al, jaqsı oqıytuǵın oqıwshılardıń da qábiletlerin ele 
de rawajlandırıw bolıp tabıladı. Klastan tıs jumıslardı shólkemlestiriw muǵallimnen óz betinshe 
kóp, tereń izleniwshilikti, sheberlikti talap etedi. Klastan tıs shınıǵıwlardıń hár túrliligi, 
rańbáreńligi oqıwshılardıń bul pánge qızıǵıwshılıǵın asırıwǵa járdem beredi. Dáwir talabına 
say, jańa zaman inovatsion texnologiyalarınan paydalanģan halda klastan tıs jumıslardı sheber 
shólkemlestiriw arqalı hár bir muǵallim tájriybe toplawı sózsiz.
Baslawısh klaslarda klastan tıs shınıǵıwlar balalardıń dóretiwshilik qábiletlerin 
rawajlandırıwģa járdem beredi. Olardı miynet súyiwshilikke, watanparwarlıqqa, ádep 
ikramlılıqqa tárbiyalaydı, kásip-ónerge baǵdarlaydı. Baslawısh klaslarda tiykarınan ana tili, 
matematika, texnologiya, tábiyattanıw, muzika pánlerinen klastan tısqarı shınıǵıwlar ótkeriledi. 
Bulardan ana tili hàm matematika tiykarǵı pánler sanaladı. 
Baslawısh klaslarda ana tili oqıtıwdıń tiykarǵı maqseti tómendegishe: ana tili arqalı 
baslawısh klass oqıwshılarında dóretiwshilik, erkin pikirlew qábiletlerin rawajlandırıw, alǵan 
bilimlerin turmısta qollay alıw, pikirin awızsha hám jazba bayan etiw kónlikpelerin 
qáliplestiriw bolıp tabıladı. Ana tili shınıǵıwlarınıń tiykarǵı wazıypası oqıwshılarǵa tildiń 
grammatikalıq qurılısın úyretiw emes, al olardıń sóz baylıǵın asırıw, sózden tuwrı hám orınlı 
paydalanıw, pikirin bayan ete alıw kónlikpelerin rawajlandırıwǵa qaratılıwı tiyis. Jas áwladtı 
tárbiyalawda óz ana tilinde anıq, túsinikli, tásirli, shıraylı sóylewge úyretiw máselesi tiykarǵı 
orında turadı. Oqıwshılardı sawatlı, óz pikirin tuwrı hám erkin bayanlay alatuǵın, sóylew 
mádeniyatına iye shaxs etip tárbiyalaw wazıypası baslawısh klaslardan baslap qáliplestiriledi. 
Sóylew mádeniyatın jaqsı iyelegen, óz tiliniń múmkinshiliklerinen jeterlishe paydalana alatuǵın 
oqıwshı, álbette, basqa oqıw predmetlerin de ańsat hám tolıq ózlestiredi, olarda bilim hám 
mádeniyatqa bolǵan umtılıwshılıq kúsheyedi [1]. 
Ana tili baslawısh kurslarda, tiykarınan, sóylew mádeniyatın rawajlandırıw, orfoepiyalıq 
hám orfografiyalıq sawatxanlıģın asırıw, sóz hám onıń mánisleri ústinde islew, sóylew 
barısında sózden tuwrı hám orınlı paydalanıw tájriybelerin qáliplestiriwge ayrıqsha itibar 
beriledi. Oqıwshılardıń úyreniwi ushın usınıs etilgen hár bir tema, olardıń jas ózgeshelikleri 
hám ana tilin úyreniw múmkinshiliklerinen kelip shıqqan halda beriliwi hám de tálim 
natiyjeliligin támiyinleytuǵın metod hám usılların tuwrı tańlay alınıwı kerek. Sonda ǵana biz 
oylaǵan nátiyjege jetiwimiz mumkin. Ana tilin oqıtıwda biz tek mektep materiali menen 

---

418 
sheklenip qalmawımız kerek. Ana tilin oqıtıwda klastan tıs shınıǵıwlardıń áhimiyeti oǵada 
úlken. Ol oqıwshılarda shayırlıq, jazıwshılıq, kórkemlep oqıw, aktyorlıq qábiletlerin 
rawajlandırıwģa járdem beredi. Ana tilinen klastan tıs shınıǵıwlar degen de tek ǵana dógerekler 
tùsinilmeydi, oģan klastan tıs ádebiy kesheler, hár túrli kórik tańlawlar, sahnalıq kórinisleri 
mısal etip keltiriwimizge boladı. Bulardı ótkeriw oqıtıwshınıń sheberligine baylanıslı. 
Balalardıń ana tiline qızıǵıwshılıǵın arttırıwda àdebiy keshelerdiń áhimiyeti oǵada úlken. Bir 
tárepten oqıwshılardıń sawatxanlıǵı artadı, bir tárepten olardıń dóretiwshilik qábiletleri 
rawajlanadı. Àdebiy keshelerde shayır hám jazıwshılardıń ómir, olardıń shıǵarmaları tuwralı 
ulıwma maǵlıwmatqa ıye boladı. Shayırlardıń qosiqların oqıw arqalı olardıń sóylew 
mádeniyatın, kórkemlep oqıw qábiletlerin rawajlandırıwģa boladı. Ayrımlarda bolsa, bul arqalı 
shayırlıq qábileti de rawajlanadı. Máselen, baslawısh klaslarda S.Abbazov, X.Saparov, 
T.Seytjanov, J.Aymurzaevtıń qosıqlarınan úzindiler keltiriw, kórkemlep oqıw, mazmunın óz 
tili, túsinigi menen táriyplep beriw h.t.b. Ana tilin oqıtıwda, balalardıń erkin pikirlew 
qábiletlerin rawajlandırıwda ertekler, kishi kólemli gúrrińler áhimiyetli orın tutadı. Ertekler 
arqalı balalarda ádep ikramlılıq, jaqsılıq hám jamanlıq, tuwrılıq, miynet súyiwshilik, 
watanparwarlıq pazıyletleri rawajlandırıladı. Erteklerdi oqıwshılar atqarıwında sahnalıq 
kórinisler etip tárbiyalaw bul baǵdarda unamlı nátiye beredi. Bul arqalı oqıwshılardıń aktyorlıq 
qábiletlerin de rawajlandırıwǵa boladı. Máselen: ―Aqıllı ǵarrı‖, ―Baylıq, Baxıt, Aqıl‖ ertekleri 
arqalı balalarǵa ata-anaǵa húrmet, izzet, olardı qádirlew tuwralı, aqıldıń baylıq hám baxıttan 
ùstin ekenligin túsindiriwge boladı. 
Juwmaqlastırıp aytqanda, ana tilinen klastan tıs shınıǵıwlardı ótkeriw balalardı bilimli, 
erkin pikirley alatuģın, àdep ikramlı, kámil shaxs etip tárbiyalawǵa múmkinshilik jaratadı. Bul 
dáwir talabı.