%збекстан республикасы жо№ары

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. 
   Kórkem shıǵarmanıń mazmunı degen ne?
   
2. 
   Tema degen ne?
   
3. 
   Problema degen ne?
   
4. 
   Ideya degen ne?
   
5. 
   Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik beriń.
   
6. 
   Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri tuwralı túsinik beriń.
   
7. 
   Janrlıq formalarǵa neler kiredi?
   
8. 
   Kórkem tildiń kórkem obraz jasawdaǵı xızmetin aytıp beriń.
   

3-tema. KÓRKEM OBRAZ HÁM ONÍŃ TÚRLERI

Jobası:

1. 
   Obraz haqqında ulıwma túsinik.
   
2. 
   Obrazlardıń estetikalıq qásiyetleri boyınsha bóliniwi (qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar h.t.b.).
   
3. 
   Obrazlardıń janrlıq belgileri boyınsha bóliniwi (epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar, lirikalıq obrazlar).
   
4. 
   Tiplik obraz.
   
5. 
   Obraz hám xarakter.
   

Tayanısh sózler: kórkem obraz, qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar, epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar, lirikalıq obrazlar, tiplik obraz, xarakter.

Kórkem obraz – kórkem ónerdiń hám kórkem ádebiyattıń baslı shárti. Kórkem ádebiyat sırtqı dúnyanı qalay bolsa solay fotografiyalıq usılda kórsetpeydi. Al, onı qayta islep, kórkemlep sáwlelendiredi. Eger de kórkem shıǵarma turmıslıq materiallardı, adamlardı, waqıyalardı qurǵaq bayanlasa, onda ol ápiwayı bayanlaw yaki málimleme dárejesinde qalıp qoyadı. Kórkem shıǵarma bolıw ushın birinshi gezekte sol waqıyalar, adamlar, oy-pikirler kórkemlep, yaǵnıy kórkem obraz túrinde beriliwi shárt. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Ibrayım Yusupov kórkem obraz jaratıwdıń shártlerin tómendegishe aytadı: “Jurnalist dáwir ruwxın qálbine sińdiriw menen anıq is-háreket, faktler ańlıydı hám solar arqalı is- háreket súwretlemesin beredi. Jazıwshınıń oylaw, obraz jaratıw usılı basqasha: ol dáwir ruwxın sana-sezimine sińdirip alıp, sol zaman adamınıń minez-qulqı, oy- pikiri, maqseti, umtılısı, psixologiyası, onı qorshaǵan jámiyet hám tábiyat qubılısların úyrenip, óz júrek seziminen ótkizedi”¹.

Kórkem obraz ádebiyatta birneshe túrlerge bóliniwi múmkin. Mısalı, estetikalıq qásiyetlerdiń sáwleleniwine qaray obrazlar tragediyalıq, qaharmanlıq, komediyalıq, satiralıq yamasa yumorlıq bolıp shártli túrde bóliniwi múmkin. Bul jaǵdayda kórkem obrazdıń estetikalıq qásiyetleri kózde tutıladı. Mısalı, Berdaqtıń “Amangeldi” shıǵarmasında Asan atalıqtıń obrazı – hám qaharmanlıq, hám tragediyalıq obraz. Ol xalıqtıń isi, ar-namısı ushın qurban boladı. Onıń is- háreketleri oqıwshıda húrmet-izzet, maqtanısh sezimlerin oyatadı, sonıń menen birge qayǵılı, hásiretli, qıynalıw sezimlerin oyatadı. Bular estetikalıq sezimler. Demek, bul obrazdı tragediyalıq obraz dep bahalaymız. Sonıń menen birge usı taqılettegi obrazlardı qaharmanlıq obrazlarǵa jatqarıwımız múmkin. Eger de
¹ Әй, ўaқыт Бол, бол. Жебеўшим... Ӛзбекстан қаҳарманы, шайыр Ибрайым Юсупов пенен сәўбет. // “Еркин Қарақалпақстан”. 4-ноябрь, 2004-жыл.
personajdıń is-háreketi úlken jámiyetlik mazmunǵa iye bolsa, personaj xalıqtıń isi, ar-namısı ushın yamasa qanday da bir ullı gumanistlik ideyalar ushın qurban bolsa, onda onı qaharmanlıq obrazlar toparına jatqarıwımız múmkin.
Sonıń menen birge tragediyalıq obrazdıń barlıǵı qaharmanlıq obraz bola bermeydi. Mısalı, iygilikli maqsetlerge erise almay, sonıń jolında qurban bolǵan ádebiy personajdıń obrazı tragediyalıq obraz, biraq ol qaharmanlıq obraz bolmawı múmkin. Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta” tragediyasında birin-biri súygen jaslar muhabbat jolında qurban boladı. Biraq olar qaharmanlıq obraz bola almaydı. Sebebi, olardıń is-háreketleri batırlıq is-háreketler emes. Sonıń ushın, olar ápiwayı tragediyalıq obrazlar bolıp esaplanadı.
Kórkem obraz unamlı hám unamsız bolıp ajıratılıwı múmkin. Unamlı obraz ózinde jámiyetlik normalarǵa say belgilerdi, jaqsı qásiyetlerdi jámleydi, onıń is- háreketleri xalıq tilegine, máplerine, ideallarına say iske asırıladı. Mısalı, Alpamıs, Gúlayım, Maman biy, Asan atalıq, Amangeldi batır obrazları usı talaplarǵa juwap beredi hám unamlı obrazlar bolıp esaplanadı.