%збекстан республикасы жо№ары

AVTORLARDAN

Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw máselesine mámleketlik siyasat dárejesinde itibar qaratılǵan. Ózbekstannıń hár tárepleme rawajlanıwınıń tiykarın quraytuǵın jámiyettiń progressiv kúshleri esaplanǵan bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam¹ hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması”² bul tarawdaǵı keń kólemli reformalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy-normativ tiykarına aylandı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp baratırǵan dáwirde jámiyettiń ruwxıy turmısında ayrıqsha orın tutatuǵın filolog qánigelerdi zaman talabına say jetik kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı.
Bunıń ushın, birinshi náwbette, studentlerdi sapalı oqıw-metodikalıq ádebiyatlar menen támiyinlew kún tártibine qoyılǵan áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Sonlıqtan, elimizde kórkem ádebiyatqa hám kitap ónimlerin basıp shıǵarıwǵa bolǵan itibardıń mámleketlik siyasat dárejesine kóteriliwi de tosınnan bolǵan qubılıs emes³.
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde studentlerdi kórkem ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim – ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq túsiniklerdi hám bilim kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde “Ádebiyattanıw teoriyası” páni oqıtıladı. Bul pánde dúnya ádebiyatı tuwralı házirgi zaman ilimindegi tiykarǵı túsinikler menen tanıstırıladı, ádebiyattanıwdıń nızamların, tártiplerin, qaǵıydaların biliw hám olardı ámeliy tallawlar barısında paydalana alıwda, kórkem ádebiyattı túsiniwde studentlerdi zárúr bolǵan bilimler, ádebiy terminler menen qurallandıradı.


¹ Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 20-29-бб.
² Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастури”. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 31-61-бб.
³ Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017 йил, 13-январь.
Ádebiyattanıwǵa tiyisli dáslepki sabaqlıq S.Axmetov hám Q.Sultanovlardıń avtorlıǵında “Ádebiyattanıw” degen atamada 1987-jılı basılıp shıqtı. Bunnan soń usı pánge tiyisli sabaqlıq baspadan shıqqan joq. Biraq usı atamada 1994-jılı xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin atqaratuǵın “Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi” (avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nókis, “Bilim”, 1994) jarıq kórdi. Degen menen, S.Axmetov hám Q.Sultanovlar tárepinen járiyalanǵan sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al, S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar tárepinen tayarlanǵan sózlik bolsa, dúnya ádebiyattanıwınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyattanıwınıń sońǵı dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen bayıtıwdı talap etedi.
Ǵárezsizlik dáwirinde usı pánge tiyisli oqıw qollanba 2012-jılı professor Q.Járimbetov tárepinen “Ádebiyattanıwdan sabaqlar” atamasında “Qaraqalpaqstan” baspasınan shıǵarıldı. Bul oqıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń filolog studentlerine arnalıwı menen birge, akademiyalıq licey hám kásip-óner kolledjleriniń oqıwshıları hám oqıtıwshıları, ulıwma, ádebiyat máseleleri menen qızıǵıwshı keń jámiyetshilik wákillerine baǵıshlandı. “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip, jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar, ádebiyatlar menen bayıtılıp, filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat tálim baǵdarınıń oqıw rejesi hám pán baǵdarlamasına sáykes tayarlandı.
Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı oqıw orınlarınıń studentleri ushın arnalǵan sabaqlıqlar shıǵarıw máselesi ózbek ádebiyattanıwında álle qashan qolǵa alındı. Máselen, I.Sultannıń “Adabiyot nazariyasi” (1980, 2005), T.Babaevtıń “Adabiyotshunoslik asoslari” (2002),
E.Xudayberdievtiń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2003, 2007), D.Quranovtıń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2004), “Adabiyot nazariyasi asoslari” (2018), H.Umurovtıń “Adabiyot nazariyasi” (2002, 2004) h.t.b. sabaqlıqları járiyalandı. Biz “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵın jazıw barısında tiyisli orınlarda usı
teoriyalıq ádebiyatlardan paydalandıq, olardıń tájiriybelerin úyrendik. Ayırım orınlarda ózlerimizdiń jekke kózqaraslarımızdı bildirdik. Sonday-aq kitaptı jazıw barısında ózbek ádebiyatshıları B.Sarimsoqov, U.Juraqulov, Q.Yuldoshev, M.Yuldosheva hám basqalardıń dıqqatqa ılayıq ilimiy-teoriyalıq pikirlerin¹, ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyattanıw iliminde kórkem ádebiyatqa baylanıslı bildirilgen jańasha kózqaraslardı, ilimiy tallawlardı² esapqa aldıq.
Bul pándi oqıtıwǵa jańasha kózqarastan jantasıw rossiyalı ilimpazlar tárepinen tayarlanıp, professor L.V.Chernectiń redaktorlıǵında járiyalanǵan “Vvedenie v literaturovedenie” (2000) sabaqlıǵında ushırasadı. Sabaqlıqta ádebiyattanıw boyınsha túsinikler terminologiyalıq baǵdarda alfavit tártibinde berilgen. Biz sabaqlıqtı jazıw barısında usı kitaptaǵı ayırım tájiriybelerdi de úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń “Teoriya literaturı” (2000) atamasındaǵı sabaqlıǵında keltirilgen ilimiy-teoriyalıq pikirlerinen siltemeler aldıq.
Sonday-aq sabaqlıqta tiykarǵı teoriyalıq túsiniklerdi beriwde ХIХ ásirdegi belgili rus teoretigi V.G.Belinskiydiń, ХХ ásirdegi rus ádebiyatshıları N.A.Gulyaev, A.N.Bogdanov, L.T.Yudkevich, Ya.Elsberg hám taǵı basqalardıń erterekte járiyalanǵan ilimiy-teoriyalıq áhmiyetke iye pikirlerinen, miynetlerinen paydalanıldı.
Sabaqlıqta shet el ádebiyatshılarınıń tájiriybeleri de dıqqattan tıs qalmadı. Máselen, kitaptaǵı tiykarǵı túsinikler Yel universiteti (AQSh) professorı Paul Fraydıń joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan “Ádebiyat teoriyası” (“Theory of Literature”, 2012) kitabındaǵı túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi.


¹ Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004; Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп (Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар). Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015; Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. Тошкент, “Kamalak”, 2016.
² Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар, бадиалар. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006; Расулов А.Танқид, талқин, баҳолаш. Тошкент, “Фан”, 2006.

1-tema: KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ. KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI

Jobası:

1. 
   Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.
   
2. 
   Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı.
   
3. 
   Kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.
   
4. 
   Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı,
   

c) ádebiyat teoriyası, d) tekstologiya, e) bibliografiya, f) paleografiya.