%збекстан республикасы жо№ары

Tayanısh sózler: filologiya, kórkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.

Sırtqı dúnyanı úyreniw kóp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı. Olar, tiykarınan, eki toparǵa bólinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler – bular biologiya, fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxıy dúnyasın, ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimler – bular tariyx, filosofiya, kórkem óner ilimleri (iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı, kóbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.

Filologiya – adamnıń ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya termini áyyemgi grek tilindegi fileo – jaqsı kóriw, logos – sóz degen sózlerden kelip shıǵıp, sózge ıqlas degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım, biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi – lingvistika, yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sózden kelip shıǵıp, “til” degen mánisti ańlatadı. Lingvistika tildiń qubılısların hám ózgesheliklerin úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń erte zamanlarda sóylegen, jazǵan yamasa házirgi zamanda sóylep atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.
Filologiyanıń ekinshi tarawı – kórkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı
ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.
Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hárbiriniń úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular – ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip,
ádebiyattanıw kórkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın, sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.
Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir túri. Kórkem óner bolsa, adamnıń ruwxıy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxıy xızmettiń bir túri. Kórkem ónerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik (skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat.
Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxıy mútájlikleriniń biri bolǵan kórkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyim- kenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxıy talaplardı da (kórkem sózge, kórkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı. Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem ádebiyat ruwxıy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq rawajlanıw jolların basıp ótedi, ósedi, bayıp baradı, ideyalıq, kórkemlik jaqtan jetilisedi. Sonlıqtan, kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların, zańlılıqların, ideyalıq-kórkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi. Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı izertlewdiń barısında kórkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika), ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı.
Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń alımları Abu Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel (b.e.sh. 384-322) “Poetika” degen kitap jazıp, onda sóz óneriniń tábiyatı, túrleri haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-950) usı “Poetika” kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Alisher Nawayı (1441-1501) “Mezonul avzon” (“Ólshemler tárezisi”) kitabında qosıq ólshemleri tuwralı teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq ádebiyattanıw óz aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti. Ol kórkem adebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge
bólinip qánigelesiwi nátiyjesinde ósip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde XVIII ásir nemec alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń (1770-1832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (1828-1889) xızmetleri ullı.
XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, óziniń ishki tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın, milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı
h.t.b. bolıp qánigelesedi.
Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik? Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin, tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq ádebiy sın, tiykarınan, házirgi ádebiy processte házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha beredi, sın pikirler aytadı. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın, áhmiyetin, kórkemligin ashıp beredi, olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi. Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwshılardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin) jetilistiredi.
Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi.