%збекстан республикасы жо№ары

Epopeya termini bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken hám quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń qamtıytuǵın shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı. Epopeya óz ishine birneshe romanlardı qamtıwı múmkin. Mısalı, L.Tolstoydıń “Urıs hám paraxatshılıq”, M.Sholoxovtıń “Tınısh Don”, M.Áwezovtıń “Abay jolı”, qaraqalpaq jazıwshıları
T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”, K.Mámbetovtıń “Posqan el” romanları eki, úsh, tórt romanlardı óz ishine aladı hám epopeyanıń úlgisi bola aladı.
Roman turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma. Roman janrı óziniń kótergen máseleleri jaǵınan da, turmıstı keń qamtıwı jaǵınan da birneshe gúrriń hám povestlerdiń wazıypasın bir shıǵarma kóleminde atqara aladı. Sonıń ushın da, roman janrı basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá quramalı hám qospalı, birneshe janrlardıń belgilerin ózine sińirgen sintetikalıq sıpatqa iye. Usınday qásiyetleri menen de ol realistlik ádebiyattıń, ulıwma, hárqanday milliy ádebiyattıń jetilisken janrı bolıp esaplanadı. Belinskiydiń durıs kórsetkenindey, roman − bul xalıqtıń joqarı rawajlanǵanlıǵınıń belgisi.
Qaraqalpaq ádebiyatında roman janrı shın mánisinde XX ásirdiń 50-jıllarınıń aqırında qáliplesti hám rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları qaraqalpaq ádebiyatında dáslepki romanlar A.Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, J.Aymurzaevtıń “Ámiwdárya boyında”, Ó.Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” romanları járiyalandı. Bul janr sońınan T.Qayıpbergenovtıń “Sońǵı hújim” (1960), “Qaraqalpaq qızı” (1963), K.Sultanovtıń “Aq dárya” (1963) romanları menen tolıstı. Sonıń menen birge qaraqalpaq ádebiyatı házirgi romannıń roman-dilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı”), roman-trilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”) hám roman-tetralogiya (Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”) sıyaqlı birneshe túrleri menen jáne de bayıdı, onıń súwretlew múmkinshilikleri keńeydi, kórkemlik dárejesi kem- kem ósip barmaqta. Bulardıń barlıǵı milliy kórkem dástúrler menen birge pútkil dúnya ádebiyatınıń roman dóretiwdegi tájiriybeleriniń birikpesinen (sintezinen) payda bolǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq rawajlanıwındaǵı jańa ózgeshelikler bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaq romanınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw jolların, ondaǵı geypara teoriyalıq máseleler qaraqalpaq ádebiyatshıları J.Narımbetovtıń
«Karakalpakskiy roman», Á.Qojıqbaevtıń “Qaraqalpaq romanı”, Z.Nasrullaevanıń “Problema tipa i xaraktera v sovremennoy karakalpakskoy proze”,
S.Bahadırovanıń “Roman hám dáwir”, P.Nurjanovtıń “Házirgi qaraqalpaq romanı poetikası (kompoziciyalıq hám janrlıq-stillik ózgeshelikleri)” hám “Házirgi qaraqalpaq romanı (syujet hám konflikt poetikası)”,, Z.Bekbergenovanıń “Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası (1980-2010-jıllar)” degen atamalardaǵı miynetlerinde izertlengen.
Povest kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Ol romannan kishi, gúrrińnen úlken. Povestte romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar xarakterin súwretlewi menen de onnan áhmiyeti tómen emes. Romanda birneshe tariyxıy dáwirdiń mazmunı birneshe waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir bólegi tereńirek sáwleleniwi múmkin. Sonıń ushın da, másele onıń kóleminde yamasa qaysı janrlıq túrge kirgiziliwinde emes, kórkem shıǵarmanıń sol janrlıq formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwı kerek. V.G.Belinskiy roman menen povestti usı baǵdardan qarap, bir-birewiniń arasına diywal qoyıp birotala ajıratıp taslamaǵan, olardı oǵırı uqsas hám baylanıslı dep qaraǵan. Usınday sebeplerge baylanıslı bazı bir shıǵarmalardı geyde povest, geyde roman dep esaplaydı. Al, M.Sholoxovtıń “Adamnıń táǵdiri” shıǵarması bolsa, ádebiyatshı alımlar tárepinen bazda gúrriń, al geypara orınlarda povest sıpatında júritiledi hám bular teoriyalıq jaqtan hám is júzinde aytarlıqtay qáte emes.
Kórkem ádebiyattıń bir janrı sıpatında povest basqa xalıqlar ádebiyatında erteden-aq rawajlanǵan bolsa, al qaraqalpaq ádebiyatında bul janrlıq túr XX ásirdiń 30-jılları qáliplesti hám óziniń rawajlanıw jolına tústi. Usı waqıtları dóregen M.Dáribaevtıń “Mıńlardıń biri”, Á.Shamuratovtıń “Eski mektepte” povestlerinen baslap T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı”, “Uyqısız túnler”, “Tánhá ózine málim sır”, Sh.Seyitovtıń “Qashqın”, “Kóp edi ketken tırnalar”, “Isine tirkelip tigilsin!...”, G.Esemuratovanıń “Jiyren”, U.Pirjanovtıń “Qarda qalǵan izler...”, “Apreldiń sońǵi aqshamı”, E.Ótepbergenovtıń “Qumar” povestlerine shekem qaraqalpaq povesti óziniń túrlishe janrlıq, stillik formalarda rawajlanıw jolların bastan keshirdi. Qaraqalpaq povestiniń rawajlanıw jolları, obraz jaratıw sheberligi máseleleri
Q.Kamalovtıń “Qaraqalpaq povesti”, J.Esenovtıń “Sheberliktiń sırları” ilimiy miynetlerinde sáwlelengen.
Gúrriń waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi janr. Gúrrińde syujet, kóbinese, bir qaharmannıń átirapına shólkemlesken boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında N.Dáwqaraevtıń “Internatta”, I.Yusupovtıń “Seydan ǵarrınıń gewishi”, U.Pirjanovtıń “Ǵarrılar”, “Shıra may” degen gúrrińleri usı janrdıń talaplarına tolıq juwap beretuǵın shıǵarmalar bolıp esaplanadı.