%збекстан республикасы жо№ары

EPOS

Epos termini áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq qásiyeti boyınsha waqıyanı hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap, súwretlep beretuǵın shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi náwbette, syujet bolıwı kerek. Áyyemgi grek filosofı Aristotel (b.e.sh. 384-322) birinshi márte kórkem ádebiyattı epos, drama, lirika dep úlken úsh toparǵa bólgen edi. Onıń aytıwı boyınsha, eger jazıwshı (Aristoteldiń termini boyınsha “poet”) waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, olarǵa ózi qatnaspay olar tuwralı sırttan qalıs bayanlasa, onda bul shıǵarma epos túrine jatadı. Ol mısal




¹ Эльсберг Я. Сатира. // Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974, сс. 342-343.
² Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 324-331, 335-339.
³ Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004, 80-81, 88-89-бб.
⁴ Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”, 2000, cc. 316-318.
retinde Gomerdiń “Iliada” hám “Odisseya” dástanların keltiredi. XIX ásirde jasaǵan ullı rus ádebiyatshısı V.G.Belinskiy de (1811-1848) usı pikirdi quwatlap, eposta jazıwshı (poet) bolıp ótken waqıyalardıń ápiwayı bayanlawshısı ǵana bolıp esaplanadı dep aytqan edi. Mısalı, Aybektiń “Nawayı”, Muxtar Áwezovtıń “Abay jolı” romanlarında, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gúlsarı” povestinde, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad” roman-tetralogiyasında avtorlar súwretlenip atırǵan waqıyalarǵa ózleri tikkeley qatnaspaydı, al olardı sırttan bayanlaydı, olarda avtordıń roli kórinbeydi, avtorlar waqıyalardan ózlerin bólek tutadı, tek bayanlawshı sıpatında kórinedi.
Epikalıq shıǵarmalardıń jáne bir baslı qásiyeti − syujettiń rawajlanıwınıń barısında personajlardıń ara qatnasıqlarında qarama-qarsılıq (konflikt) rawajlanadı. Al, bul konflikt personajlardıń jekke xarakterlerin qáliplestiredi. Mısalı, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gulsarı” povestinde qarapayım miynetkesh jigit, xalıq wákili Tanabay menen sovetlik dáwirdegi rayonlıq partiya basshıları arasında qatań qarama-qarsılıq kelip shıǵadı. Mine, usı konflikttiń barısında Tanabaydıń ádalatlıq ushın gúresten tayınbaytuǵın minezi, xalıq mápin hámme nárseden joqarı qoyatuǵın hasıl qásiyeti kórinedi. Qullası, konflikt tiykarında Tanabaydıń jekke xarakteri qáliplesedi.
Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste qollanıladı: birinshisi – ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr sıpatında, ekinshisi – xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde. Mısalı, “Alpamıs”, “Qoblan” dástanları ilimde eposlar dep te atala beredi.
Súwretlenetuǵın waqıyalardıń kólemine, waqıttıń uzınlı-qısqalıǵına baylanıslı epostıń úlken, ortasha hám kishi túrleri qáliplesken. Úlken formalarına epopeyalar, qaharmanlıq dástanlar, romanlar kiredi.