Ózbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw pa’n ha’m innovatsiyalar ministrligi

Berilgen sózlerdiń qarama-qàrsı mánili sózlerin tàwıp, juplàstırıp kóshirip jàzamiz.
Bày, dos, shıdàmlılıq, pàràxàtshılıq, kún, pàydà, mártlik, shàdlıq, ómir, bàtır.
Bay-Jarli, dos-dushpan, shidamliliq-sabirsizliq, paraxatshiliq- uris, ku’n-tu’n, payda-ziyan, ma’rtlik-na’martlik,shadliq-qayg’i, o’mir-o’lim, batir-qorqaq.
Atlıqtıń sintaksislik xızmeti
1. Atlıqlar ataw seplik formasında is-hárekettiń iyesin bildirip, baslawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Salmalarda suwlar sıldır-sıldır aǵıp tur. Tabısqa miynet jetekleydi.
2. Atlıqlar iyelik seplik qosımtalı yamasa ataw seplik formasında basqa bir atlıq sózlerdi anıqlap anıqlawısh xızmetinde keledi: Kórkem gimnastika sporttıń eń názik hám gózzal túrlerinen esaplanadı. («E.Q.») Ol qolındaǵı altın saatınıń bawın sheship aldı. (A.O.)
3. Atlıq sózler ataw hám iyelik sepliklerden basqa sepliklerde zatlıq (obyektlik) máni bildirip, tolıqlawısh boladı: Millettiń salamatlıǵı birinshi gezekte bolajaq analar — qızlarǵa baylanıslı. Sport penen shuǵıllanıw hárbir insanǵa tán pazıyletlerdi qáliplestiredi. («E.Q.»)
4. Atlıqlar is-háreketke (bayanlawıshqa) qatnaslı qayerge?, qayda?, qaydan?, qayerden? t.b. sıyaqlı ráwishlik mánidegi sorawlarǵa juwap berip, pısıqlawısh xızmetin atqaradı: Jolda Aybergen aǵaǵa ushırastım. (Ó. X.) Házir bir gektar ǵawasha maydanınan alınǵan ortasha zúráátlik 45 centnerge tuwra kelmekte. («E.Q.»)
5. Atlıq sózler baslawıshtıń kim, ne ekenligin, jańalıq xabarın bildirip, bayanlawısh bolıp keledi: Ózi — oqıwshı. Anası — muǵallim.


2.3. Atlıqtıń sepleniwi
Atlıq sózler aytılajaq oy-pikirdiń mánisine qaray gáp ishinde basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa túsip, sáykes jalǵawlardı qabıl etedi. Bunı atlıqtıń sepleniwi deymiz. Atlıqlardıń seplik jalǵawları menen ózgeriwi sepleniwi delinedi.
Seplikler Jalǵawları Sorawları
Ataw jalǵawı joq kim? ne?
Iyelik -nıń, -niń, -dıń, -diń, -tıń, -tiń kimniń? neniń?
Barıs-ǵa, -ge, -qa, -ke, -na, -ne, -a, -e kimge? nege? qayda? qayaqqa?
Tabıs -nı, -ni, -dı, -di, -tı, -ti, -n kimdi? neni?
Shıǵıs -nan, -nen, -dan, -den, -tan, -ten kimnen? neden? qaydan?
Orın -da, -de, -ta, -te, -nda, -nde kimde? nede? qayda? qay jerde?
Atlıq sózler eki túrli – jay hám tartımlı túrde seplenedi. Eger seplik jalǵawları túbir sózge tikkeley jalǵansa jay sepleniw dep ataladı
Seplikler__Birlik__Kóplik'>Seplikler Birlik Kóplik
Ataw qala, dos qalalar, doslar
Iyelik qalanıń, dostıń qalalardıń, doslardıń
Barıs qalaǵa, dosqa qalalarǵa, doslarǵa
Tabıs qalanı, dostı qalalardı, doslardı
Shıǵıs qaladan, dostan qalalardan, doslardan
Orın qalada, dosta qalalarda, doslarda

Tartım jalǵawlı atlıq sózlerdiń sepleniwi tartımlı sepleniw delinedi.

Seplikler I bet II bet III bet
Ataw awıl-ım awıl-ıń awıl-ı
Iyelik awıl-ım-nıń awıl-ıń-nıń awıl-ı-nıń
Barıs awıl-ım-a awıl-ıń-a awıl-ı-na
Tabıs awıl-ım-dı awıl-ıń-dı awıl-ı-n
Shıǵıs awıl-ım-nan awıl-ıń-nan awıl-ı-nan
Orın awıl-ım-da awıl-ıń-da awıl-ı-nda
Esletpe: Barıs sepliginiń -na, -ne jalǵawı 3-bet tartım jalǵawınan keyin, -a, -e jalǵawı 1-2-bet tartım jalǵawınan keyin, tabıs sepliginiń -n jalǵawı 3-bet tartım jalǵawınan keyin, orın sepliginiń -nda, -nde jalǵawı 3-bet tartım jalǵawınan keyin jalǵanadı.
Bul qosımtalar tek tartımlı jalǵawda qollanıladı.
Ataw sepligi
Ataw sepligigindegi atlıqlar zattı atap kórsetedi. Ataw sepliginde túbir, tiykar, kóplik sandaǵı, tartımlanǵan atlıqlar keledi. Olar tómendegidey gáp aǵzalarında qollanıladı:
1.Gápte is-hárekettiń iyesin bildirip, -kim? -ne? -kimler? -neler? Sorawlarına juwap berip, kóbinese gáptiń basında hám ortasında kelip baslawısh boladı. Mısalı: Atamurat mektepte oqıydı. Paxta ashıldı.
2.Ataw sepligindegi atlıq sózler gáptiń aqırında kelse bayanlawısh boladı. Mısalı: Bul – mektep. Berdaq – shayır. Ol – oqıwshı.
3.Eki atlıq sóz qatar kelip, birinshisi qanday? qaysı? sorawlarına juwap berip, ekinshi atlıq sózdi anıqlap anıqlawısh xızmetinde keledi. Mısalı: Altın saat sıylıqqa berildi. Polat oraǵı qolında.
4.Ataw sepligindegi atlıq sózler qaratpa sóz xızmetinde keledi. Mısalı: Oqıwshılar! Atalar wásiyatına sadıq bolıńız.
Iyelik sepligi
Iyelik sepligindegi atlıq sóz ańlatatuǵın zattıń kimge tiyisli ekenligin, onıń iyesin, menshiklilikti bildiredi. Mısalı: Meńlimurattıń kitabı, búlbúldiń sayrawı.
Ieylik sepligindegi atlıq sóz tartım jalǵawlı sóz benen dizbeklesip kelgende, iyelik sepliginiń jalǵawı ashıq hám jasırın túrinde jalǵanadı. Mısalı: Berdaq shıǵarması – Berdaqtıń shıǵarması. Mektep direktorı – mekteptiń direktorı.
Iyelik sepligindegi atlıq sózler anıqlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Bizler Ámiwdaryanıń suwın ishemiz.
Barıs sepligi
Barıs sepligindegi atlıq sózler tiykarınan zattıń, is-hárekettiń baǵdarlanǵan jerin (ornın, maqsetin, usaslıqtı, waqıttı, zattı, adamdı) bildiredi.
Barıs sepligindegi atlıqlar kimge? nege? sorawına juwap berse gápte tolıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Elmuratqa ayttım. Muǵallim oqıwshıǵa túsindirdi. Ol tábiyatqa súysinip qaradı.
Eger barıs sepligindegi atlıqlar qayda? qayaqqa? Sorawlarına juwap berse, gápte pısıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Bizler qalaǵabardıq. Olar awılǵa ketti.
Tabıs sepligi
Tabıs sepligindegi atlıq sózler gápte feyil sózler menen kelip, is-hárekettiń tikkeley ovyektin bildiredi. kimdi? neni? Sorawlarına juwap beredi hám gápte tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Gúlsaranı kórdim. Olar qoydı baqtı.
Tabıs sepligindegi atlıq sózler ashıq hám jasırın túrinde qollanıladı. Eger zat sóylewshige de, tıńlawshıǵa da anıq bolsa, sol zattı ańlatıwshı atlıq sózge tabıs sepliginiń jalǵawı jalǵanadı.
Bizge kitaptı berip jibersin. Bul gápte kitap sóylewshige de, tıńlawshıǵa da belgili, sonlıqtan da tabıs sepligi jalǵawı qosılǵan.
Eger zat sóylewshige de, tılawshıǵa da anıq bolmay ulıwma aytılsa, onda tabıs sepliginiń jalǵawı jalǵanbaydı, yaǵnıy jasırın qollanıladı. Mısalı: Paxta terdim. (paxtanı terdim) Jurnal oqıdım. (jurnaldı oqıdım) Ertek tıńladım. (ertekti tıńladım).
Shıǵıs sepligi
Shıǵıs sepligindegi atlıq sózler zattıń, is-hárekettiń shıǵısın bildiredi. Eger shıǵıs sepligindegi atlıq sózler kimnen? neden? Sorawlarına juwap berse, onda gápte tolıqlaıwsh aǵza boladı.
Mısalı: Azattan esitkenlerimdi aytıp otırman. Bul zatlar aǵashtan islengen. Eger shıǵıs sepligindegi atlıq sózler is-hárekettiń shıqqan ornın bildirip, qaydan? qayaqtan? Sorawlarına juwap berip kelse, gápte pısıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Men qaladan qayttım.
Orın sepligi
Orın sepligindegi atlıq sózler zattıń, is-hárekettiń ornın bildiredi. Olar kimde? nede? Sorawlarına juwap berip, tolıqlaıwsh aǵza boladı. Mısalı: Sarada qızıqlı kitaplar bar.
Almada qurt joq. Eger orın sepligindegi atlıq sózler qayerde? qayda? qay jerde? Sorawlarına juwap berip kelse, pısıqlaıwsh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Bizler sayaxatta boldıq. Olar awıldajasaydı.
Esletpe: Atlıqlardıń qaysı aǵza xızmetinde kelgenligi sol xızmette kelgen atlıqtıń formasına hám orın tártibine qatnaslı boladı. Máselen, ataw seplikte kelgende baslawısh, seplik jalǵawlı kelgende tolıqlawısh hám pısıqlawısh, orın tártibine qaray anıqlawısh xızmetin atqaradı.
Atlıqtıń jasalıwı
Atlıqlar tómendegi usıllar arqalı jasaladı:
1. Affiksaciya (qosımtalardıń qosılıwı arqalı)
2. Sóz qosılıw (birikken atlıq, dizbekli atlıq, jup atlıq, tákirar atlıq, qısqarǵan qospa atlıq)
3. Leksika-semantikalıq usıl (substantivaciya)
4. Leksika-sintaksislik (leksikalizaciya)
Atlıqtıń affiksaciya usılı arqalı jasalıwı
Bul usıl arqalı dórendi atlıqlar jasaladı. Atlıq jasawshı qosımtalar atlıq, kelbetlik, sanlıq hám feyil sózlerden sóz jasaw ózgesheligine qaray ekige bólinedi: 1) atawısh sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar. 2) feyil sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar.
1. Atawısh sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar:-shı/-shi, -lıq/-lik, -shılıq/-shilik, -qar/-ker/-ger, -nama, -kesh, -xor, -dar, -ıldı, -ildi. Mısalı: etikshi, balıqshılıq, jılqıman, etikshilik, miratnama, jıltıldı, gúrildi.
2. Feyil sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar: -ma/-me, -pa/-pe, -ba/-be, -aq/-ek, -k, -ıq/-ik, -ǵı/-gi, -qı/-ki, -ǵısh/-gish, -ın/-in, -n, -ım/-im, -i, -ıs/-is, -s, -sh/-ish. Mısalı: súzbe, qırǵısh, oraq, jawın, kórinis.t.b.
Atlıq jasawshı qosımtalardan -shı/-shi, -lıq/-lik, -shılıq/-shilikónimli, al -ker/-ger, -kesh, -paz, -xor,
-man, -das, -ment túrleri ónimsiz qollanıladı.
Atlıq jasawshı qosımtalar tómendegi mánilerdi bildiriwshi atlıqlardı jasaydı: 1) adam mánisindegi atlıqlardı jasawshı qosımtalar 2) anıq (konkret) atlıqlardı jasawshı qosımtalar 3) orın hám kásip atların jasawshı qosımtalar.
Adam mánisindegi atlıqlardı jasawshı qosımtalar
-shı/-shi qosımtası kásipke qatnaslı atlıqlardı jasaydı: balıqshı, traktorshı, jazıwshı, suwshı
-paz, -kesh, -ger, -ker, -man/-ban qosımtaları, kóbinese adam mánisindegi kásipke baylanıslı atlıqlardı jasaydı: ilimpaz, aspaz, salıkesh, paxtakesh, zarger, xatker, xızmetker, jılqıman, baǵman, qarazban t.b.
-das qosımtası jaqınlıq, tuwısqanlıq, birgelik mánisindegi atlıqlardı jasaydı: qarındas, qurdas, joldas
Anıq hám abstrakt mánili atlıq jasawshı qosımtalar
-ma/-me, -pa/-pe, -aq, -k, -ıq, -ǵı, -ǵısh, -ın, -maq, -pan t.b. qosımtalar feyil sózlerge jalǵanıp anıq atlıqlardı jasaydı: qatlama, súzbe, oraq, tósek, sızıq, jonǵı, sızǵısh, jawın, quymaq, qaqpan t.b.
-lıq/-lik, -shılıq/-shilik, -ısh, -si, -im qosımtaları atlıq, kelbetlik, feyil sózlerge jalǵanıp, abstrakt mánili atlıq sózlerdi jasaydı: jaslıq, kewilsizlik, molshılıq, kemshilik, juwapkershilik, quwanısh, jeńis, aytıs, bilim.
Orın hám kásip atların jasawshı qosımtalar
-lıq/-lik, -xana, -stan qosımtaları atlıq sózlerge jalǵanıp orın mámisindegi atlıqlardı jasaydı: toǵaylıq, dalańlıq, jiydelik, júzimlik, asxana, Ózbekstan t.b.
-shılıq/-shilik qosımtaları atlıq sózlerge jalǵanıp kásip atların bildiretuǵın dórendi atlıqlardı jasaydı: diyxanshılıq, temirshilik, paxtashılıq, júzimgershilik, qoyshılıq t.b.
Atlıqtıń sóz qosılıw arqalı jasalıwı
Bul usıl arqalı qospa atlıqlar (birikken, dizbekli, jup, tákirar, qısqaǵan qospa atlıqlar) jasaladı.
1. Birikken qospa atlıqlar eki ya onnan kóp sózdiń birigiwinen jasaladı. Birikken qospa atlıqlar neshe túbirden tursa da qosılıp jazıladı. Birikken qospa atlıqlardıń geyparaları máni hám jazılıwı jaǵınan tolıq birigip, bir túbir taqlette boladı: bilezik, belbaw, qolǵap, shegara t.b. Al, geypraları túbir formaların saqlap birigedi: Qaraózek, Uzınqayır, Bozataw, Sapargúl, suwqabaq, tasbaqa, Qoyqırılǵanqala t.b.
2. Dizbekli qospa atlıqlar dep eki yamasa birneshe sózlerdiń mánilik hám jazılıwı jaǵınan tolıq birigip pitpegen túrine aytamız. Dizbekli qospa atlıq jasawshı sózler bir-birinen bólek jazıladı.
Dizbekil qospa atlıqlardıń birikken qospa atlıqlardan ayırmashılıǵı, olar bir uǵım bir máni ańlatsa da, sóz dizbeklerine usap biri ekinshisin anıqlap keledi. Mısalı: aq may, sarı may, awıl xojalıǵı, temir qasıq, mal ferma, tawıq qora t.b.
3. Jup atlıqlar dep eki sózdiń juplasıwınan jasalǵan atlıqlardı aytıladı. Olar jıynaqlawshı máni ańlatadı.
a) Jup atlıqlardıń ekewi de mánili sózlerden boladı: azıq-awqat, ot-shóp, qız-kelinshek, mektep-internat
b) Biri mánili, ekinshi mánisiz sózlerden bolıp juplasasadı: nan-pan, kiyim-kenshek, qońsı-qoba, bále-máter t.b.
4.Tákirar atlıqlarbir sózdiń tákirarlanıwınan jasaladı: topar-topar, úyin-úyin, sebet-sebet t.b.
5. Qısqarǵan qospa atlıqlar dizbekli dizbekli qospa atlıqlardıń qısqarıwınan jasaladı. Qısqarǵan qospa atlıqlar qaraqalpaq tilinde tek sońǵı dáwirde orıs tiliniń tásirinde payda boldı. Sózlerdiń qısqarıp birigiwi arqalı tek atlıqlar jasaladı.Qospa sózler tómendegishe qısqartıladı:
1. Hárbir sózdiń birinshi háripleri alınıp qısqartıladı hám bas háripler menen jazıladı: NMPI, QMU, AQSH, BMSH, KÓK, MTO, PHAJ, TATU, QR, VKK (vrashlıq konsultaciya komissiyası) t.b. Bularǵa qosılatuǵın qosımtalar sońǵı háriptiń aytılıwına qaray jalǵanadı hám sol sózge qosılıp jazıladı: QRda, BMSHqa t.b.
2. Dáslepki sózdiń 1-buwını, keyingi sózdiń 1-háripleri alınıp qısqartıladı: ÓzR, TashMI, KamAZ, t.b. Bunday sózlerde buwınnıń birinshi háribi menen keyingi qısqarǵan sózlerdiń birinshi háripleri bas hárip penen jazıladı.

Juwmaq
Seslerdiń, sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń jıyıntıǵı tildi quraydı. Til – sóylewge kerekli bolǵan barlıq máteriallardıń jıyıntıǵı.
Sóylew – tildi qarım-qatnasqa túsiriw, adam óz oyın basqalarǵa bildiriw hám basqanıń oyın biliw maqsetinde tildi qollanıw.
Sonlıqtan sóylew – tildiń jasaw, ómir súriw forması. Til birlikleri bolǵan sesler, sózler, morfemalar, sóz dizbekleri, gápler arqalı payda boladı.
Til menen oylaw bir-birine tıǵız baylanıslı bolǵanı menen olar ekewiniń ózgeshelikleri bar.
Til milliy sıpatqa iye. Máselen, bir oydı (uǵımdı) ańlatatuǵın sóz yamasa gáp túrli tillerdi hár túrli kóriniske iye.
(Til adamzattıl biybaha baylıǵı adamlar til arqalı basqalar menen qarım-qatnasta boladı.