Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

2. Ózbekstan «Ullı jipek jolında - turizm» ideyasınıń watanı
Ózbekstan »Ullı jipek jolında turizm» joybarınıń watanı bolıp tabıladı. 14-jılda baslap bul joybarǵa 20 el qosıldı.
Ózbekstanda turizmdi rawajlandırıwdıń ǵárezsizlik jıllardaǵı dáwirin tómendegi basqıshlarǵa bóliw múmkin: Birinshi basqısh  1992 jıl. Onda Ózbekturizm milliy kompaniyası dúzildi hám ol respublikamızda turizmniń rawajlandırılıwı ushın juwapker bolǵan birden-bir shólkemge aylandırıldı. Ekinshi basqısh 1993-1999 jıllar. 1993 jıldan baslap, turizm tarawında ekonomikalıq ózgerisler bola basladı. Respublikada basqarıwdıń jańa túrleri hám usılları tiykarında jumıs alıp barıw baslandı. Tarawda xızmet etip, payda kórip kiyatırǵan kóplegen kárxanalar menshiklestirildi. 1999 jılı “Turizm haqqında” Nızam qabıl etildi. Úshinshi basqısh 2000 jılı baslanǵan. 2000 jılǵa kelip turizm tarawındaǵı bazar múnásibetleri úzil-kesil jolǵa qoyıldı hám dúnya bazarı boyınsha básekige shıdamlı turizm ónimi jaatıla baslandı. Turizm sistemasın basqarıwdıń oraylastırılıwına shek qoyıldı. Bazardıń básekige shıdam bere almaytuǵın subektleri jabılıp, natiyjeli islewshi jańa kárxanalarǵa orın ashıp bere basladı. 2003 jılı Ózbekstanda kóplegen iri jańa zamanagóy miymanxanalar iske túsirildi.
Ózbekstanda turizmdi rawajlandırıwda ayırım kemshiliklerge jol qoyıldı. Máselen, tarawda xızmet etip atırǵan kárxanalardı menshiklestiriwde birinshi gezekte payda kórip islep atırǵan kárxanalardıń satılıwına itibar berildi, az payda yamasa zıyan kórip islep atırǵan karxanalardıń menshiklestiriliwi bunday kárxanalarǵa qarıydarlardıń az bolıwı sebepli áste-aqırın alıp barıldı hám qarıydar tabılmaǵan obektler jawıp qoyıldı⁵⁸.
2009 jıldıń birinshi shereginde Ózbekstanda 101,36 mıń adamǵa xızmet kórsetilgen, sonnan 38,3 mıńı shet el puxaraları bolǵan. Bunnan 15,9 mlrd. swm, sonıń ishinde 10,62 mln. AQSh dolları muǵdarında dáramat alınǵan. Alınǵan payda 225,2 mln. swmdı quraǵan⁵⁹.
2000 jılı Ózbekstan turizm bazarında 550 den aslam turizm kárxanaları xızmet kórsetip, olardıń 90 payızınan aslamın jeke menshik turfirma hám juwapkershiligi sheklengen jamiyetler quradı.
Ózbekstanda Ullı jipek jolın qayta tiklew joybarı kóleminde xalıqaralıq turizmdi rawajlandırıwǵa úlken áhmiyet berilmekte. Evraziyanıń basqa mámleketleri sıyaqlı, Ózbekstan Ullı jipek jolında turizmdi rawajlandırıwdı hár tárepleme qollap quwatlamaqta. «Ullı jipek jolın qayta tiklewde hám respublikada turizmdi rawajlandırıwda Ózbekstan Respublikasınıń qatnasıwı haqqında» 1995 jılı Prezident Pármanınıń qabıl etiliwi xalıqaralıq turistlik bazarda tariyxıy-mádeniy turizm boyınsha jańa baǵdarlamalardıń payda bolıwına sharayatlar jaratıp berdi. Ózbekstan Pútkil jer júzilik turistlik shólkemge aǵza boldı. «Ózbekturizm» Milliy Kompaniyası dúzildi. Respublikada xalıqaralıq turistlik yarmarkalar hám turistlik forumlar turaqlı túrde ótkizilip, olarda Ullı jipek jolında turizmdi rawajlandırıw haqqında Xiywa («Turizm hám mádeniy miyraslardı qorǵaw», 1991 j.), Samarqand («Ullı jipek jolı baǵdarları», 1994 j.), Tashkent («Dúnya mádeniyatı hám YuNESKO mámleketlerinde oǵan aǵza shólkemlerdiń xızmetleri», 1998 j.), Buxara («Ullı jipek jolı boyınsha turizm», 2002 j.) deklaraciyaları qabıl etildi. Bul boyınsha bar bolǵan 168 jaylastırıw qurallarındaǵı hámmesi bolıp 14300 xanada bir waqıttıń ózinde 28,6 mıń adamdı jaylastırıw múmkin boldı. Ózbekstan miymanxanalarında hámmesi bolıp 10 mıńnan aslam adam jumıs penen bánt edi⁶⁰.
Transport kommunikaciyaları hám turizm «Ullı jipek jolı» brendiniń áhmiyetli quramlıq bólegine aylandı.
Házirgi waqıtları Ullı jipek jolı baǵdarlamasın qayta tiklewde jetekshi orın Pútkil jer júzilik turistlik shólkemge (VTO) tiyisli. Ol uzaq waqıtqa mólsherlengen «Ullı jipek jolında turizm» joybarın ámelge asırmaqta. Ullı jipek jolınıń on toǵız mámleketi – Ózbekstan, Qırǵızstan, Túrkmenstan, Qazaxstan, Tajikistan, Iran, Gruziya, Armeniya, Azerbayjan, Qıtay, Pakistan, Turkiya, Yaponiya, Hindistan h.b. turistlik kompaniyaları tárepinen transkontinental turizmniń birden bir koncepciyası islep shıǵıldı. Ullı jipek jolında transport kommunikaciyalarınıń rawajlanıwı onı qayta tiklewde de úlesin qospaqta. Ǵárezsizlik jılları Ózbekstan, Qırǵızstan hám Túrkmenstannıń transport sistemaları Qıtay, Iran hám Gruziya arkalı Turkiyaǵa jańa bazarlarǵa shıǵıw imkaniyatına iye boldı⁶¹
Joybarǵa qatnasıwshılar dizimine Ullı jipek jolınıń eń aldıńǵı turistlik kompaniyaları: Armeniya, Gruziya, Azerbayjan, Túrkmenstan, Ózbekstan, Tajikstan, Kırǵızstan, Qazaxstan, Qıtay (Sinczyan) kiredi.
Ullı jipek jolı joybarına kiretuǵın turistlik kompaniyalardıń birgelikte kúsh salıwları natiyjesinde keń kólemli turistlik joybarlar islep shıǵıldı hám ámeliyatqa kirgizildi:

• 
  Xalıqaralıq turistlik ekspediciyalar: «Marko Polo izi menen», «Aleksandra Makedonskiy izi menen - Aziyaǵa áskeriy kompaniyalar», «Ullı jipek jolın boylap Shınǵısxannıń izi menen»;
  
• 
  Ullı jipek jolı elleri boyınsha xalıqaralıq avtojarıslar;
  
• 
  «Ullı jipek jolında pútkil dúnyalıq miyras ǵaziynesi" hám "Ullı jipek jolı boyınsha mádeniy hám tariyxıy miyraslar".
  

2004 jılı Samarqandta Dúnya júzlik turistlik shólkemniń ofisi ashılıp, onda Ullı jipek jolı ellerinde jaylasqan turistlik obektlerdiń elektron kartotekası dúzildi. YuNESKO hám Ózbekstannıń birgeliktegi eń dáslepki baǵdarlamalarınıń biri «Ullı jipek jolın qayta tiklew: mádeniy miyraslardı qorǵaw hám mádeniy turizmdi rawajlandırıw» boldı. YuNESKOnın hám onıń Ózbekstandaǵı wákilleri M.Barri Leyn hám A. Paolinidiń qollap quwatlawları menen respublikadaǵı kóplegen estelikler Pútkil jkr júzlik miyraslar Dizimine kirgizildi, olar restavraciya etildi. YuNESKO Ózbekstannıń úlkeleri menen qalalarınan Xorezm (Xorezmniń altın xalqası), Shaxrisabz hám basqalardı jer júzlik turistlik bazarǵa alıp shıǵıwda bárqulla járdem berip kelmekte.
Ullı jipek jolında turizmdi rawajlandırıw kewil awdaralıq orınlardı qorǵawda, tariyxıy arxitekturalıq esteliklerdi rekonstrukciya etiwde, ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawda járdem beriwi tiyis. Ullı jipek jolında turistlik aymaqlardıń qáliplesiwi transporttıń, miymanxana kompleksiniń rawajlanıwına, soǵan sáykes infrastrukturanıń payda bolıwına, dástúriy milliy buyımlardı islep shıǵaratuǵın ónermentshilik kárxanalarınıń qurılıwına hám ol aqır aqıbetinde xalıqtıń jumıs penen báńtligin jaqsılawǵa, jergilikli byudjettiń tolıqtırılıwına hám ekonomikanın rawajlanıwına alıp keledi.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında 4 mıń tariyxıy hám mádeniy estelikler, turistlik industriyanıń 560 subektleri, suvenirler tayarlaw boyınsha 500 kárxanalar bar. 2007 jılı Ózbekstanǵa 903,1 mıń shet el turistleri keldi. Respublikamız turistlik obektlerdiń sanı boyınsha dúnyada toǵızınshı orındı iyeleydi.
Solay etip, keń kólemde xalıqaralıq sawdanı hám xızmetti jolǵa qoyıw, transport koridorlarınıń kurılısı hám onı modernizaciya etiw, turistlik infradúzilmelerdi rawajlandırıwdı jolǵa qoyıw ushın júdá úlken tiykar bar. Bul ushın investiciyanı jedel túrde alıp keliw, xalıqaralıq turizm boyınsha ashıq ekonomikalıq zonalardı payda etiw, Ullı jipek jolı boyınsha Aziya hám Evropa úlkelerin ekonomikalıq, mádeniy hám ilimiy birge islesiwge belsendilik penen tartıw zárúr.
Ózbekstanda turizmniń rawajlanıwına 2017 jıldan sońǵı jılları ayrıqsha itibar qaratıldı hám bul turizm industriyası tarawında jańa basqıshtı baslap berdi.

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019 jıl 5 yanvardaǵı PF-5611 sanlı Parmanına muwapıq «2019-2025 jılları Ózbekstan Respublikasında turizm tarawın rawajlandırıw Koncepciyası» tastıyıqlandı.

2019-2025-jıllarda Ózbekstan Respublikasında turizm tarawın rawajlandırıw Koncepciyası qolaylı ekonomikalıq sharayatlar hám faktorlardı jaratıw boyınsha alıp barılıp atırǵan reformalardıń nátiyjeliligin arttırıw, turizm salasın jedel rawajlandırıw boyınsha ústinlikke iye maqset hám wazıypalardı belgilew, onın ekonomikadaǵı ornı hám úlesin arttırıw, xızmetlerdi diversifikaciyalaw hám olardıń sapasın arttırıw hám turizm infradúzilmelerin jetilistiriwge qaratılǵan.
Ózbekstan Respublikasında turizm úlken potencialǵa iye, onda jámi 7,4 mıń mádeniy miyras ob’ektleri bar, olardan 209 tórt muzey qalalar- "Xiywa qalasındaǵı Iyshan-qala", "Buxara qalasınıń tariyxıy orayı", "Shahrisabz qalasının tariyxıy orayı", "Samarqand qalası" aymaǵında jaylasqan bolıp, YuNESKO pútkildún’yalıq miyras dizimine kirgizilgen.
2010-2017 jıllar dawamında turizm xızmetleri eksportı kólemi eki ese ósedi hám 2017- jılı 546,9 million AQSh dolları, 2018 jılı bolsa - 1 041 million AQSh dolların quraydı. 2016 jılǵa shekem shet elden keliwshiler sanınıń ósiw kólemi ortasha jıllıq 8 payızdı, 2017 jılı - 7 payızdı qurap, 2,69 millionnan astı. 2018 jıl juwmaqları boyınsha respublikaǵa 5,3 million shet el turistleri keldi. Jeke sektordı qollap quwatlaw hám qorǵawǵa qaratılǵan ilajlar kórilgeni nátiyjesinde, 2015 jılı 398 di quraǵan turizm shólkemleri sanı 2018 jıl juwmaǵı boyınsha 950 ge, miymanxana xojalıqları sanı - 661 den 900 ge jetken.
Sońǵı jılları turizm infradúzilmesin rawajlandırıw boyınsha iri investiciya joybarları ámelge asırıldı, sonıń ishinde Tashkent qalasında "Nyatt Regency Tashkent" hám "Lotte City Notel Tashkent Palace" brendli miymanxanalardıń ashılıwı, Andijan, Úrgenish hám Tashkent qalasında mádeniy baǵlardıń shólkemlestiriliwi, "Angren-Pop" temir jolınıń ashılıwı, Buxara, Qarshi, Shahrisabz hám Xiywa qalalarına tez júretuǵın poezdlar ushın elektrlestirilgen temir jollardıń ashılıwı úlken áhmiyetke iye.
Turizm tarawında mámleket siyasatı keleshekte aymaqlar hám olardıń infradúzilmesin kompleksli jedel rawajlandırıwda turizm salası jetekshilik etiwi, aktual’ social-ekonomikalıq wazıypalardı sheshiw, jumıs orınların kóbeytiw, aymaqlar diversifikaciyası hám rawajlanıwın támiyinlew, xalıqtıń dáramatları, turmıs dárejesi hám sapasın joqarı kóteriw hám mámlekettiń investiciyalıq jaǵdayın hám imidjin jaqsılawǵa qaratılǵan.
2018-jılı shet el turistleriniń sanın eki esege kóbeytiwdiń áhmiyetli faktorı sıpatında viza rejimi, Ózbekstanda bolıw qaǵıydaları hám is bilermenlik xızmetin alıp barıw tártibi jeńillestrilgeni, turizm salasında infradúzilmeniń rawajlanıwı hám turizm potencialın úgit-násiyat etiw ilajları kórildi, sonıń ishinde: qosımsha 9 (ulıwma 18) mámleketke vizasız rejim engizilgeni, puxaralarǵa kiriw vizaların beriwdiń ápiwayılastırılǵan tártibi engizilgen mámleketler sanı 12 den 50 kóbeygeni;
elektron kiriw vizaların rasmiylestiriw hám usınıs etiw sistması iske túsirilgeni, Ózbekstan aymaǵınan tranzit penen ótip atırǵan 101 mámleket puxaralarına Ózbekstanǵa vizasız kiriw, waqıtsha bolıw hám puxaralardı ótkiziw punktleri arqalı shıgıp ketiw tártibi engizilgeni;
shet el puxaraların respublika aymaǵında waqıtsha dizimge alıw tártibi ápiwayılastırılǵanı, bul tártip "E-MENMON" sisteması arqalı tolıq elektron túrge ótkizilgeni;
miyman úylerin sertifikaciya etiw tártibi biykar etilgeni;
respublika aymaǵına alıp kirilip atırǵan 8 hám onnan da kóbirek jolawshı tasıwǵa mólsherlengen turistlik klasstaǵı avtotransport quralların sertifikaciya etiwdiń jańa mexanizmi engizilgeni hám usınıń nátiyjesinde 2018 jılı turistlik klass avtotransport qurallarınıń parki 128 danaga kóbeygeni (47 avtobus hám 81 mikroavtobus)⁶².
2019-2025-jılları Ózbekstan Respublikasında turizm tarawın rawajlandırıwdıń maqsetleri turizmdi milliy ekonomikanıń strategiyalıq salasına aylandırıw, turistlik xızmetlerdi diversifikaciyalaw hám sapasın kóteriw hám turistlik infradúzilmeni, sonıń ishinde, shet el investiciyaların alıp keliw hám natiyjeli reklama-marketing jumısların alıp barıw esabınan jetilistiriw bolıp tabıladı.
Turizm tarawın rawajlandırıwdıń tiykarǵı basqıshları tómendegilerden ibarat:
2019-2020 jıllarda - turizmdi rawajlandırıw ushın bekkem nızamshılıq bazanı jaratıwǵa qaratılǵan institucional reformalar, infradúzilmeni modernizaciyalaw hám mámleket brendin úgit-násiyat etiw;
2021-2025 jıllarda – mámleket ekonomikasında turizm industriyası úlesin kóbeytiw. Bul baǵdarda zárúr infradúzilmeni rawajlandırıw hám dún’ya bazarında respublikanıń turizm potencialın úgit-násiyat etiw arqalı mámlekettiń jalpı ishki óniminde turizm úlesin 5 payızǵa shekem (2017 jıl juwmaǵı boyınsha - 2,3%) jetkiziw, sonday-aq, 2025 jıl aqırına barǵanda 9 millionnan aslam turistlerdi, sonıń ishinde alıs shet elden - 2 million turistti tartıw belgilep qoyılǵan⁶³.
Turizm tarawında qısqa múddetli keleshekti gózlegen maqsetli wazıypalardan kelip shıǵa otırıp, tómendegi tiykarǵı baǵdarlar boyınsha ilajlardı ámelege asırıw názerde tutılǵan:
1) turistlik xızmet tarawına tiyisli normativ-huquqıy bazanı jetilistiriw, turizm tarawın rawajlandırıw ushın qolaylı sharayatlar jaratıwǵa qaratılǵan xalıqaralıq ólshem hám standartlardı engiziw, sonıń ishinde:
- turistlik xızmetin qollap quwatlawǵa qaratılǵan nızamshılıqtı jetilistiriw, bunda nızamshılıq tiykarın kúsheytiw hám turizm tarawında is bilermenlik sub’ektlerin qollap quwatlawshı normalardı birden bir hújjetke birlestriwdi nazerde tutıw;
- respublikaǵa tiykarǵı turistlik aǵımdı támiyinlewshi, ekonomikalıq turaqlı hám qáwipsiz mámleketlerdiń puxaraları ushın viza rejimin jáne de liberallashtırıw boyınsha basqıshpa-basqısh ilajlardı ámelge asırıw;
- jeke menshik sektordi tartıw hám is bilermenler xızmetin qoshametlew boyınsha manzilli ilajlardı ámelge asırıw, tarawdı turaqlı rawajlandırıw ushın zárúr sharayatlar jaratıw;
- mámleket-jeke menshik sheriklik mexanizmlerin engiziw hám keń qollanıw.
2022-jılı yanvar-noyabr aylarında turistlik xızmet kórsetiwdiń eń úlken kólemi Tashkent qalasına tiyisli bolǵan. Mámleketlik statistika komiteti málim etiwinshe, bul kórsetkish 302,2 mlrd. swmdı quraydı. Xorezm (30,3 mlrd. swm), Samarqand (26,4 mlrd. swm), Ferǵana (10,6 mlrd. swm), Buxara (13,3 mlrd. sum), Namangan (8,4 mlrd. swm) hám Tashkent walayatı (8,4 mlrd. swm) kórsetkishlerge iye bolǵan.
Ózbekstan boyınsha turistlik agentlikler tárepinen kórsetilgen xızmetlerdiń kólemi 415,3 mlrd. swmdı quraydı.
2022 jılı 24 avgustta Samarqandta «Ullı jipek jolı» xalıqaralıq turizm orayı ashıldı. Kóp tarmaqlı oray quramında 8 zamanagóy miymanxana, Kongress Xoll, «Máńgi qala» kompleksi, amfiteatr ham basqa da imaratlar bar. Ol jılına 2 million turistke xızmet etiwi múmkin. «Bul úlken oray ata-babalarımız jataqan arxitekturalıq esteliklerge múnásip bolıp olardıń tariyxıy tradiciyasın dawam ettiredi. Bul kompleks mámleketimizde házirgi waqıtları tiykarı qurılıp baslanǵan Úshinshi Renessans hám aldıńǵı tariyxıy dáwirler arasında ramziy kópir boladı dep isenemen»⁶⁴,- atap kórsetken edi mámleketimiz Prezidenti.
«Máńgi qala» kompleksi bezewlerinde áyyemgi Afrasiab diywallarında saqlanıp qalǵan Sogd mámleketi húkimdarınıń Koreya, Qıtay, Hindstan h.b. mámleketler elshilerin qabıl etiw mirásimi sáyalelengen súwretlerden paydalanǵan.
Bul jerde áyyemgi bazar, barlıq aymaqlarǵa tán 40 ónermentshilik ustaxanaları shólkemlestirilgen.
Jańa turizm orayı keyingi jıllarda Samarqandqa keletuǵın shet el turistleri sanın kóbeytiwde áhmiyetli orın tutadı. Ulıwma alǵanda keyingi bes jılda mámleketimizge keletuǵın turistler sanın házirgi 2 millionnan 9 millionga jetkeriw maqset etilgen. Eń áhmiyetli turizm tarawında miynet etip atırǵanǵanlar sanı 500 mıńnan ósedi.
Shanxay Birge islesiw shólkemi sammiti, Túrkiy mámleketler shólkemine aǵza mámleketler basshılarınıń ushırasıwı usı jerde bolıp ótti.
2023-jılı Samarqandta Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki Basqarıw Keńesiniń jıllıq májilisi hám Jáhán Turizm shólkeminiń Bas assambleyası ótkiziledi.
2021-jılı 30 noyabr – 3 dekabr kúnleri Ispaniya Patshalıǵınıń Madrid qalasında bolıp ótken BMShtıń Pútkil jer júzilik turistlik shólkemi Bas Assambleyasınıń 24-sessiyasında 2023 jılı Bas Assambleyanıń gezektegi 25-sessiyasın Samarqand qalasında ótkiziw belgilendi.
Samarqand walayatına sırt el hám jergilikli turistler aǵımın kóbeytiw, jańa turizm infrastrukturası obektleriniń potencialınan natiyjeli paydalanıw ushın zárúr sharayatlardı jaratıw, sonday-aq jańadan modernizaciyalanǵan Samarqand xalıqaralıq aeroportında sırt el aviaqatnasıwshı kompaniyalar ushın barlıq imkaniyatlardı jaratıw, aymaqtıń transport-logistika sistemasın rawajlandırıw, kórsetilip atırǵan xızmetler sapasın jáne de jaqsılaw hám diversifikaciyalaw maqsetinde 2022 jılı 24 dekabrde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Samarqand walayatınıń turizm hám transport potencialınan nátiyjeli paydalanıw, wálayattı «Samarqand – Jańa Ózbekstannıń turizm dárwazası» koncepciyası tiykarında rawajlandırıw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında» Pármanı qabıl etildi⁶⁵.
Házirgi waqıtları Pútkil jer júzilik turistlik shólkemi sayaxat hám turizmge baǵıshlanǵan birden bir húkimetler arasındaǵı shólkem bolıp esaplanadı. Turizm xalıqlar hám ellerdiń birge islesiwine alıp keledi, ol áyyemgi hám házirgi zaman civilizaciyasınıń ruwxıy ǵaziynelerin jámlegen global mádeniyattıń qáliplesiwine járdem beredi.
Ózbekstan Respublikasında 2025 jıl aqırına barǵanda 9 millionnan aslam turistlerdi, sonıń ishinde alıs shet elden - 2 million turistti tartıw belgilep qoyılǵan.