Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

2. «Ullı jipek jolı – birge islesiw jolı» baǵdarlamasınıń qabıl etiliwi hám onıń áhmiyeti
1988 jılı YuNESKO 10 jılǵa arnalǵan "Ullı jipek jolı – birge islesiw jolı keń kólemli izertlew» joybarın maqulladı. Bul joybar áyyemgi baǵdarlar, Shıǵıs hám Batıs arasında mádeniy baylanıslardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı, Evraziya kontinentinde jasaytuǵın milletler arasında múnásibetlerdiń jaqsılanıwı tariyxın keń kólemli hám tolıq úyreniwge baǵashlanǵan³⁸.
YuNESKOnıń «Ullı jipek jolı – birge islesiw jolı» baǵdarlamasın ámelge asırıwı ilimiy izertlewlerdi tezletti hám XX ásirdiń sońǵı sheregi – XXI ásirdiń basında Ullı jipek jolın izertlewshilerdiń xalıqaralıq birge islesiwine baslama salıp berdi.
«Ullı jipek jolı – birge islesiw jolı» baǵdarlamasınıń birinshi basqıshında ekspediciyalar barısında, tiykarınan, materiallardı toplaw hám maǵlıwmatlardı qayta islew (1994 jılǵa shekem) isleri alıp barılǵan bolsa, ekinshi basqıshında Jipek jolınıń tariyxıy-mádeniy miyrasların izertlew hám saqlaw boyınsha YuNESKOnıń ayqın joybarların turmısqa engiziwge baǵdarlanǵan ámeliy jumıslar baslandı. Bul basqısh tiller, jazba derekler, arxeologiyalıq estelikler, Jipek jolınıń kárwan sarayların úyreniwge boyınsha keń kólemli xızmetler menen kózge taslanadı. Ayırım kompleksli xalıqaralıq arxeologiyalıq ekspediciyalar shólkemlestrildi, esteliklerdi qorǵaw hám restavraciya etiw, ashıq aspan astında muzeyler dúziw, umıtılǵan ónermentshilikti (keramika, toqımashılıq, samarqand qaǵazı h.b.) qayta tiklew boyınsha jumıslar baslandı. Jipek jolı ótken mámleketlerde tariyxıy-mádeniy turizmge, folklor toparların hám ansambllerdi rawajlandırıwǵa úlken itibar berile basladı³⁹.
3000-jıllıqtıń basında adamzat birge islesiwdiń jańa jolların izlew zárúrligin ańlay basladı.
Ullı jipek jolın qayta tiklew hám izertlew baǵdarlaması kóleminde bir topar alımlar Qıtayda bolıp qayttı (2000-jıl). Bul xızmet saparı barısında «Jipek jolı haqqında haqıyqatlıq» xújjetli film túsirildi. Oǵan Sian, Lanchjou, Dunxuan, Urumich, Tarfan, Kashgar qalalarındaǵı izertlewler material retinde xızmet etti. 2001 jılı bunday zkspediciyalar Ullı jipek jolı boylarında jaylasqan Orta Aziya qalaları boyınsha ótkerildi.
Ullı jipek jolı kóplegen ásirler dawamında hár qıylı xalıqlardıń jaqınlasıwına, ideyalar hám bilimler almasıwına, tiller hám mádeniyatlardıń bir-birin bayıtıwına xızmet etti. Álbette sol alıs dáwirlerde siyasiy jánjeller bolıp turdı, urıslar kelip shıqtı, biraq Ullı jipek bárqulla qayta tiklendi. Birge islesiwge hám joqarı abadan turmısqa umtılıw siyasiy hám diniy qarama-qarsılıqlardan bárqulla joqarı turdı. Sonlıqtan keleshektegi xalıqlardıń óz-ara qarım-qatnasıqları hám birge islesiw modelin dúzgende bul isenimli mısaldı paydalanıw zárúr.
Ullı jipek jolınıń tariyxı-bul Shıǵıs hám Batıs xalıqları arasında keń túrde mádeniy almasıwlar hám paydalı qarım-qatnasıqlardıń tariyxı. Ol tek tıǵız birge islesiw hám mádeniy baylanıslar tınıshlıqtıń hám pútkil adamzattıń keleshek rawajlanıwınıń tiykarı bolıp tabıladı.
Xalıqaralıq Ekinshi Evraziya konferenciyasınıń (Sankt- Peterburg, 2000 j.) Deklaraciyasına muwapıq tórt evraziya transport koridorı esapka alınǵan «Transsib», «Traseka», «Qubla», «Arqa-Qubla».
Na territorii Rossiya, Belorussiya hám Ukraina aymaǵında onıń eki baǵdarı («Transsib» hám «Arqa- Qubla») evropa koridorları tarmaqları menen kesilisedi hám joqarı dárejedegi ótkiziw qábiletine iye qurǵaqlıqtaǵı transport kópirlerin quraydı.
«Arqa-Qubla» koridorınıń qurǵaqlıqtaǵı bólimi Finlyandiya shegaralarınan Kaspiy teńizine shekem Rossiya temir jolı boyınsha ótip, ol 3 mıń km di quraydı. Bul magistral baǵdardan Baltik úlkesindegi ellerge, Ukrayna, Belorussiya, olar arqalı Shıǵıs hám Batıs Evropa temir jol tarmaqlarına shıǵatuǵın jollar bar.
Koridordıń tiykarǵı baǵdarları: Finlyandiya-Moskva-Astraxan-Kaspiy teńizi-Iran- Persidskogo qoltıǵındaǵı eller/ Hindstan.
Bul baǵdar boyınsha júklerdi tasıw boyınsha ósip baratırǵan talaptı qanaatlandırıw maqsetinde zárúrli infradúzilmelerdi payda etiw ushın jumıslar alıp barılmaqta. 2004 j. rossiya temir jol kompaniyası óziniń qárejetleri esabınan Rossiyanıń ulıwma temir jol tarmaǵın Kaspiy teńizindegi Olya xalıqaralıq portı menen baylanıstırǵan temir jol kurdı. Sonday-aq Irannan konteyner júklerin qabıl etetuǵın jańa intermodallı baǵdar qáliplesti.
«Arqa-Qubla» baǵdarında tranzit júklerdi tasıwda, olardı jetkiziw waqtı Suec kanalı arqalı ótetuǵın teńiz jolına salıstırǵanda 1,5-2 ese qısqaradı.
Rossiya temir jolı aktcionerlik kompaniyası Iran hám Azerbayjan temir jolları menen birgelikte Kaspiy teńiziniń batıs bólimi boyınsha qurǵaqlıq arqalı tuwrıdan tuwrı ótetuǵın Iran aymaǵında Kazvin-Resht - Astara temir jolın kurıw joybarın ámelge asırmaqta. Bul jańa temir jol tarmaǵı Iran aymaǵınan Azerbayjan hám Rossiya temir jollarına shıǵıw imkaniyatına iye boladı.
Sonday-aq Kavkaz artı respublikaları arqalı «Arqa-Qubla» koridorı baǵdarına shıǵatuǵın tuwrıdan tuwrı temir jol qatnasın qayta tiklew mtselesi de kórilmekte.
«Arqa-Qubla» koridorı boyınsha konteyner júklerdi alıp ótiwdi nátiyjeli rawajlandırıwda Kaspiy teńizi jaǵalawı boyınsha tuwrıdan tuwrı temir jol baylanısınıń bolmawı irkinish etpekte. Irannan Evropaǵa «Arqa-Qubla» koridorı boyınsha júklerdi alıp ótiwde tábiyǵıy básekishilik TRASEKA hám ásirese «Qubla» evraziya koridorınıń túrk bólekshesi menen baylanıslı.
Evropa hám Aziya arasında transport koridorın támiyinlewde áhmiyetli rol Transsibir magistralına tiyisli. Bul qurǵaqlıqtaǵı baǵdarda shegaralıq ótkeller onsha kóp emes hám ol shıǵıs portlarınan Evropa Áwqamı ellerine júklerdi alıp ótiwdi ádewir jeńillestiredi.
Koridordıń tiykarǵı baǵdarları: Berlin (Germaniya)-Varshava (Polsha)-Minsk (Belorussiya) - Moskva-Ekaterinburg-Vladivostok/Naxodka.
Tiykarǵı temir jol baǵdarı: Kras­noe (Belorussiya menen shegarada)-Moskva-Nijniy-Novgorod-Kazan-Ekaterinburg-Tyumen-Kurgan-Omsk-Novosibirsk-Tayshet-Ulan-Ude-Xabarovsk-Vladivostok-Naxodka.
2005-jıl ushın Transsibir magistralı boyınsha sırtqı sawda júklerin tasıwdıń ulıwma kólemi 70 mln. tonnanı quradı, sonıń ishinde tranzit — 2 mln.tonnadan aslam, eksport — 65 mln.t., import — 3,1 mln.t. boldı. Rossiya eksport júkleriniń tiykarǵı kólemi 2005 jılı Transsib boyınsha Qıtayǵa(52,4%) hám Yaponiyaǵa (26,9%). Import júkler kólemi boyınsha júkler Qıtaydan (53,5%), Ko­reya Respublikasınan(18,8%), Avstraliyadan (12,8%) quradı.. Sonıń menen birge Transsib boyınsha tasılǵan eksport júklerdiń strukturası 2005 jılı toǵay júkleri (30%), tas kómir (24%), neft júkleri (21%), qara metallar (11%), basqa barlıq júkler — 14% temir jol transportına tiyisli boldı. Import baǵdarında basqa júklerdin salmaǵı 13% quradı. Solay etip Qıtay menen Rossiya arasındaǵı konteyner júkleri teńiz transportı menen de tasıldı⁴⁰.
Xalıqaralıq evraziya transport koridorınıń «Qubla» tarmaǵı Transaziya temir jolı menen is júzinde sáykes keledi. Transaziya temir jolı Birlesken Milletler Shólkeminiń Aziyada transport infradúzilmelerin rawajlandırıw boyınsha ESKATO joybarına kirgizilgen.
Onı rawajlandırıwdaǵı tiykarǵı wazıypa Qubla Aziyanıń kópshilik elleri ushın «rawajlanıw koridorın» payda etiw. Qubla Aziyanıń kópshilik ellerinde xalıqaralıq júk tasıwdı rawajlandırıwda teńiz portların jeńilletiw, sonday-aq Qubla Aziyadan Evropaǵa konteynerlerdi jetkiziwdi shólkemlestiriw.
«Qubla» evraziya koridorınıń qubla tarmaǵına qatnasıwshı eller Bangladesh, Vetnam, Hindstan, Iran Islam Respublikası, Kambodja, Malayziya, Myanma, Pakistan, Singa­pur, Tailand hám Túrkiya Respublikası bolıp tabıladı.
Koridordıń tiykarǵı baǵdarı: Stambul-Ankara-Malatya-Van (Túrkiya mamleketlik temir jolı) Racii-Sufian-Tebriz-Tegeran-Bafkkerman-Zaxedan-Mirdjave (Iran Islam Respublikası temir jolı) - Kox-i-Taftan-Spezand-Roxri-Lodran-Xaneval-Laxor (Pakistan temir jolı)-Armitsar- Nyu-Deli-Kanpur-Ilaxabad-Gaya-Kalkutta-Gede (Hindstan temir jolı) - Dakka-Shaxbazpur (Bangladesh temir jolı)-Tammu-Gangau-Mandalay-Bago-Tanbyuzayat (Myanma temir jolı)-Fri-Pagoda-Pass-Namtok-Bangkok (Tailand mámleketlik temir jolı).
«Qubla» evraziya koridorınıń oraylıq tarmaǵına qatnasıwshı mámleketler Iran Islam Respublikası, Qazaqstan, Qıtay, Túrkiya Respublikası, Ózbekstan, Túrkmenstan.
Koridordıń tiykarǵı baǵdarı: Stambul-Ankara -Malatya-Van (Túrkiya mámleketlik temir jolı)-Racii-Sufian-Tebriz-Tegeran-Fariman-Seraxs (Iran Islam Respublikası temir jolı)-Tedjen-Chardjou (Túrkmenistan mámleketlik temir jolı)-Buxara-Samarqand-Tashkent («Ózbekstan temir jolı mámleketlik akcionerlik kompaniyası»)-Chimkent -Almatı-Aktoǵay-Dostık («Qazaqstan temir jolı» milliy kompaniyası)- Urumchi-Lanchjou-Chjenchjou-Lyanyungan (Qıtay temir jolı).
«Qubla» evraziya koridorınıń oraylıq bólimin rekonstrukciya etiw hám ótkizgishlik múmkinshiligin joqarılatıw boyınsha sheshiwshi ilajlar kórilmekte. Koridordıń tosqınlıqsız islewi ushın bir tárepten Qıtay, Iran hám Túrkiyadaǵı, ekinshi tárepten Qazaqstan hám Oraylıq Aziya ellerindegi vagon telejkaların qayta ornalastırıw zárúr. Bul baǵdarda eń áhmiytli baǵdarlardan biri Qıtay hám Qazaqstan arasında temir jol magistralının evropa koleya standartı tiykarında qurıw haqqında dúzilgen shártnaması bolıp tbıladı. Bul boyınsha Qazaqstanda keń koleyalı 1435 mm Transqazaqstan temir jol magistralın qurıya názerde tutılǵan.
Bul magistral Aziya-Tınısh okeanı úlkesindegi ellerdi Evropa, Rossiya hám Jaqın Shıǵıs elleriniń tiykarǵı bazarları menen baylanıstıradı hám transkontinental transport koridorlarınıń ótkizgishlik múmkinshiligin ádewir arttıradı. Bunda júklerdi qaytadan tiyep otırmastan alıp ótiw texnologiyasınan paydalanıw; Dostıq (Qazaqstan) – Gorgan (Iran) jónelisiniń barlıq baǵdarında koleyanıń evropa standartına ótiw; Qubla Shıǵıs Aziya – Evropa- Jaqın Shıǵıs jónelisinde júklerdi tasıwdıń jańa mexanizmlerin támiyinlew; júk tasıw processine qatnasıwshılardıń sanın qısqartıw; Evropa-Qıtay-Qubla Shıǵıs Aziya jónelisinde hám keyinge qaytıwda júklerdi ornalastırıwdıń qashıqlıǵın qısqartıw; Qıtay hám Qubla Shıǵıs Aziya ellerinen Evropaǵa qosımsha alıp shıǵatuǵın tuwrıdan tuwrı joldı támiyinlew jaqsı nátiyjeler beredi⁴¹.
Transqazaqstan temir jol magistralınıń qurılısınıń ulıwma bahası 3,5 mlrd.dollardı quraydı. Evropa standartında qurılıp atırǵan joldıń uzınlıǵı 3083 km. Kazaqstan aymaǵı boyınsha, 770 km. — Túrkmenstan aymaǵı boyınsha hám 90 km. — Iran aymaǵı boyınsha quraydı. Qurılıstıń múddeti bes jıl waqıttı óz ishine aladı. Jańa baǵdardıń qurılısı júk ótkiziw múmkinshiligin ;0 mln. tonnaǵa shekem kóbeytiwdi nazerde tutadı. «Qubla» koridordıń oraylıq bólimi Qıtay Xalıq Respublikasınan Evropa Awqamına júklerdi alıp ótiwde «Transsib» penen básekege túsiwi múmkin.
XXI ásir basında Oraylıq Aziyaǵa siyasiy qızıǵıwshılıq kúsheymekte. Úlke energetikalıq hám basqa tábiyǵıy baylıqlar menen támiyinlengen, óndiristiń joqarı pát penen rawajlanıwı hám eksport potencialınıń joqarılıǵı, demografiyalıq turaqlılıǵı izbe-iz ósip barmaqta. Sonlıqtan Oraylıq Aziya úlkesi AQSh, Evropa Awqamı, Rossiya, Qıtay, Qubla Shıgıs Aziya hám Islam dúnyasınıń itibarında bolıp, hár qıylı siyasiy mápler soqlıǵıspaqta. Bir tárepten Evropaǵa hám ekinshi tárepten Yaponiya hám Qubla Koreyaǵa barıp taqalatuǵın Ullı jipek jolı óziniń ekonomikalıq potencialına teń bolǵan rawajlanıwdı támiyinleytuǵın xalıqaralıq joybar esaplanadı. Ekspertlerdiń esaplawınsha, ulıwma ishki jalpı ónim bul mámleketlerde adam basına 20 mıń AQSh dolların quraydı.
Batıs hám Shıǵıs arasında jaylasqan Ullı jipek jolınıń oraylıq bólimin qurawshı bes Oraylıq Aziyanıń ǵárezsiz mámleketleri hám Qubla Kavkaz xalqınıń turmıs dárejesi Qubla Koreya, Yaponiya hám Evropa Awqamı mámleketleri turmıs dárejesinen derlik 10 ese tómen. Batıs hám Shıǵıstı baylanıstırıwshı transkontinental avtomobil jolınıń qayta tikleniwi keleshekte Oraylıq Aziya hám Qubla Kavkaz xalqı, Qubla Koreya, Yaponiya hám Evropa Awqamı mámleketleri xalıqlarınıń turmıs abadanlıǵı arasındaǵı parıqlardı joǵaltadı, xalıqaralıq sawda-satıq, mádeniy baylanıslar jáne de rawajlanadı, óz-ara integraciyalıq teń salmaqtı támiyinleydi.
Ullı jipek jolınıń qayta tikleniwi tek ǵana Oraylıq Aziya, Kavkaz elleri, Rossiya, Evropa Awqamı mámleketleri ushın ǵana emes, al dúnyanıń barlıq elleriniń máplerine juwap beredi. Sonlıqtan da jer júzlik jámáátshilik tárepinen onın tikleniwi hám rawajlanıwı ushın keń kólemli jumıslar ámelge asırılmaqta.
XX ásir aqırında Ullı jipek jolın tiklew jumısları is júzinde ámelge asırıla basladı. Evraziya kontinenti ellerin hám hár qıylı úlkelerdi baylanıstırıwǵa baǵdarlanǵan transport sistemaları qurıldı hám rekonstrukciya islendi.
TRASEKA joybarın ámelge asırıw teńiz, temir jollar hám avtomobil jolları júklerin kompleksli rawajlandırıwdı názerde tutadı. Házirgi waqıtqa shekem iske túsirilgen jollar tarmaǵınıń uzınlıǵı 130 mıń km. ge jetti, al joybardı ámelge asırıwda 31 mámleket qatnaspaqta. Búgingi kúni Qıtay, Oraylıq Aziya, Qubla Kavkaz, Iran hám Turkiya temir jolları bir transport sistemasına aylanbaqta⁴²..
«Shıǵıs-Batıs» hám «Arqa-Qubla» koridorlarıw qurıw jolı menen házirgi zaman tranzit evraziya transport tarmaǵınıń qálipleskeni haqqında aytıwǵa boladı. Is júzinde Transsibir magistralı menen birge, oǵan qaraǵanda 2 mıń km. qubla tárepten ótetuǵın transevraziya baǵdarı qurıldı. Transaziya magistralın (Pekin-Almaata-Tashkent – Tegeran-Stambul hám onnan arman qaray Evropaǵa) qurıw haqıyqatqa aylanbaqta. Avtomobil jolları, aeroportlar rekonstrukciya islenbekte, gaz ótkizgishler rekonstrukciya etilmekte hám ol, álbette, ekonomikanıń rawajlanıwına hám Jipek jolı ellerinde sociallıq qarama-qarsılıqtın tómenlewine qolaylı sharayatlar jaratıp beredi. Dúnyalıq teńiz jollarına qaray avtomobil hám temir jollar kurıw joybarların ámelge asırıw múmkinshiligi, teńiz terminallarına shıǵıw máqsetinde Oraylıq Aziyanıń transport kommunikaciyaların rawajlandırıw ekonomikalıq máseleden sheshiwshi geosiyasiy mashqalaǵa aylanbaqta. Bul mashqalanıń sheshiliwine tek úlkemizdiń elleri ǵana emes, al is júzinde barlıq dúnyalıq derjavalar mápdar bolmaqta.
«Ullı jipek jolı» baǵdarlamasınıń juwmaqlawshı konferenciyası 17-jılı Parijde bolıp ótti. Sonday-aq bul jerde Aziya xalıqlarınıń hár qıylı ásirlerdegi mádeniy jetiskenliklerin kórsetken kórgizbe bolıp ótti.
18-jılı noyabrde Tashkentte YuNESKOnıń atqarıw keńesiniń 155-sessiyasın juwmaqlawshı májlisi bolıp ótti. Ózbekistan respublikası Prezidenti I.A.Karimov tariyxıy eslewdi qayta tiklewdi qollap quwatlaǵanı ushın YuNESKO basshılarına minnetdarshılıq bildirdi hám bunda bılay dep atap ótti. «YuNESKOnıń «Ullı jipek jolıqarım-qatnasıqlar jolı» baǵdarlamasınıń juwmaǵı Samarqandta Oraylıq Aziyanı izertlew xalıqaralıq institutınıń dúziliwine alıp keldi, ol Oraylıq Aziyanıń civilizaciyalar tariyxın úyreniwge óz úlesin qosıwı tiyis...».
Ullı jipek jolı baǵdarları boyınsha sayaxat etiw bul úlkede jasaytuǵın xalıqlar dóretken biybaha miyraslar menen baylanısta bolıw múmkinshiligin inam etedi. Ullı jipek jolınıń ápsanalı transkontinental sawda magistralları baǵdarları - bir neshe márte eldiń aymaqları menen kesilisken. Házirge shekem Ullı jipek jolı boyınsha Evropa hám Aziyanı birlestiretuǵın birden bir turistlik baǵdardı qaliplestiriw ámelge asırılmaǵan. Kóplegen eller óziniń aymaǵındaǵı baǵdarlardı hám tariyxıy orınlardı qayta tiklewge háreket etpekte.
Ullı jipek jolınıń rawajlanıwında Turkiya úlken áhmiyetke iye. Házir ol Ullı jipek jolın rawajlandırıw boyınsha bir qansha baǵdarlamalarda: magistraldı payda etiwde, sonday-aq Ullı jipek jolı boyınsha baǵdarlardı islep shıǵıwda qatnaspaqta.
Ózbekstanda sawda hám mádeniyat rawajlanǵan Orta Aziya orayı bolǵan ámir Temur imperiyası dáwirine tiyisli relikviyalar jaqsı saklanıp kelmekte. Házirgi Ózbekstan qalaları, sonıń ishinde Samarqand, Buxara, Xiywa, Shaxrisabz hám Tashkent Batıstıń koz qarasında shıǵıstıń gózzallıǵı hám jasırılǵan sırı sıpatında qaralıp kelinbekte⁴³.
Búgingi kúni Qıtayda turizm boyınsha ministrlik, basqa da kóplegen turistlik hám transportlıq shólkemler Ullı jipek jolı boyınsha bir neshe tariyxıy-turistlik baǵdarlardı qayta tikledi.
Qıtayda turistlik obektlerdi, baǵdarlardı hám infradúzilmelerdi qayta tiklewge úlken itibar berilmekte, óytkeni bul Ullı jipek jolınıń baslanǵan jeri bolıp tabıladı⁴⁴.
Sońǵı on jıllıqlarda Dúnya júzilik turistlik shólkemi Ullı jipek jolı baǵdarları boyınsha turizmdi usınıwda hám rawajlandırıwda kóp miynet isledi. Xalıqaralıq forumlar, yarmarkalar hám konferenciyalar shólkemlestirildi, onda turizm industriyasınıń kóplegen wákilleri qatnastı, baspada materiallar járiyalandı. Bul tarawda marketing strategiyasına úlken itibar berildi. Áyyemgi jipek jolın qayta tiklewge qızıqqan barlıq eller hám jeke insanlardı birlestiriw ushın 1994 jılı Dúnya júzilik turistlik shólkemi YuNESKO menen birgelikte Ózbekstanda birinshi «Ullı jipek jolı» xalıqaralıq majilisin shaqırdı. Konferenciyanıń jumısında qatnasqan barlıq on toǵız mámleket «Samarqand – Ullı jipek jolı boyınsha turizm» deklaraciya joybarın qabıl etti. Bul joybar kóplegen eller hám xalıqaralıq shólkemler tárepinen qollap quwatlandı. Házirgi waqıtta turizm industriyası haqıyqatında úlken potencialǵa iye hám ol kóplegen basqa tarawlardıń keleshek rawajlanıwı ushın óz úlesin qospaqta. Turizm basqa baǵdarlarǵa qaraǵanda ekonomikalıq krizislerge júdá shıdamlı. Onıń tiykarında adamlardıń qorshaǵan ortalıq haqqında kóbirek biliwge umtılıwshılıǵı jatadı. Ullı jipek jolı turistlik ónim retinde ózgesheliklerge iye, bul onı basqa ápiwayı baǵdarlardan ajıratıp turadı. Máselen, klassikalıq tur bir mámleketke sayaxattı nazerde tutadı. Ullı jipek jolı boyınsha tur transnacional baǵdar bolıp, sayaxatshılarǵa bir neshe mámleketlerge barıw, sonday-aq áyyemgi mádeniyat hám zamanagóy turmıs penen tanısıw, klassikalıq ekskurciyaǵa qaraǵanda kóbirek maǵlıwmat hám tásirler alıw múmkinshiligin beredi.
1990-shı jıllardıń ortalarında transkontinental baǵdardıń kompleksli koncepciyasın islep shıǵıw maqsetinde Dúnya júzilik turistlik shólkemi «shegaraǵa qaramastan birge islesiw hám birgelikte kúsh salıw» uranı menen joybar jaratadı. Bul jańa hám ádewir quramalı wazıypa boldı, óytkeni sol waqıtqa shekem Ullı jipek jolı boyınsha potencial turistlik resurslardan paydalanılmaǵan edi. Bunda onı áhmiyetli kompleksli turistlik ónimge aylandırıw talap etildi. Bul maqsetke erisiw ushın turistlik industriyanıń hár qıylı sektorları tartılıwı zárúr boldı: gostinica tarmaqları, turoperatorlar, turistlik hám transportlıq agentlikler hám mámleketlik organlar. Dúnya júzilik turistlik shólkemniń dáslepki xalıqaralıq forumı 1996 jılı iyulde Sianda (Qıtay) bolıp, onda qatnasıwshı mámleketler jańa xalıqaralıq marketing strategiyasın qabıl etti. Usı forumda 25 eldiń kompaniya basshıları, turoperatorları, iri gostinica iyeleri, alımlar hám jurnalistler, sonday-aq BMSh hám YuNESKO wákilleri qatnastı. Dúnya júzilik turistlik shólkem birinshi márte Ullı jipek jolı ellerine jetekshi turistlik bazarlardıń turoperatorları menen issheńlik múnásibetlerdi ornatıwda járlem beriw múmkinshiligine iye boldı. Strategiyanıń tiykarǵı maqseti turaqlı hám bárqulla ósip baratırǵan talaptı payda etiw menen baylanıslı boldı. Marketing strategiyasın islep shıǵıwda tiykarǵı derek «Ullı jipek jolı aymaǵındaǵı ellerde hám rawajlanıp atırǵan ellerde turistlik aylanısqa járdem beriw boyınsha ilimiy-izertlew joybarı» boldı. Joybar kóleminde Aziya-Tınısh okeanı úlkesinde turistlik aylanıs orayı (APTEC) 1995 jılı dúzildi. Bunnan basqa, Ullı jipek jolı ellerinde turizmdi qollap quwatlaw boyınsha Komitet dúzildi.
Ullı jipek jolı boyınsha turistlik forum 1998 jılı fevralda Kiotoda (Yaponiya) ótkizildi. Yaponiya eń áhmiyetli bazarlardıń biri ekenligine baylanıslı, forumnıń tiykarǵı maqseti onıń turistlik potencialın hám ózgesheligin úyreniwden ibarat boldı. Turistlik ónimniń sapasın jaqsılaw hám xalıqaralıq bazarlarda básekege shıdamlılıǵın joqarı kóteriw metodları Ullı jipek jolı elleri turoperatorlarınıń seminarında talqılandı. Bul seminar Alma-Atada (Qazaxstan) ótkizildi. Seminar qatnasıwshıları turistlik ónimniń kúshli hám hálsiz táreplerin anıqlastırdı hám onı jetilistiriw boyınsha natiyjeli ilajlardı islep shıqtı. Marketing strategiyası hám onı ámelge asırıwdıń rejeleri islep shıǵılǵan Siandaǵı forumnan soń, Pútkil jer júzilik turizm shólkemi hár qıylı ellerdiń turistlik bazarlarında qaliplesken ózgerislerge baylanıslı, jańa turistlik ónimlerdi jetilistiriwdiń metodların izlestirmekte.
1998-jılı noyabrde Tbiliside (Gruziya) bolıp ótken Pútkil jer júzilik turistlik shólkemniń úshinshi forumı usı máselelerge arnaldı. Usı forumniń Gruziyaǵa baǵashlanǵan arnawlı sessiyasında, qatnasıwshı ellerdiń wákilleri ulıwma el haqqında, sonday-aq elde turizm industriyasın rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan ilajlar boyınsha tolıq maǵlıwmat berdi. Házirgi zaman Ullı jipek jolında turizm industriyasınıń tiykarı bazar múnásibetleri bolıwı múmkin. Turizm, ekonomikanıń basqa tarawlarına qaraǵanda kóbirek tutınıwshılarǵa, olardıń talaplarına hám máplerine baǵdarlanǵan. Sonlıqtan Gruziyadaǵı bul forumnıń qatnasıwshılarına házirgi jaǵdayǵa sáykes rawajlanıwdıń baǵdarlaması usınıs etildi⁴⁵.
Dúnya júzilik turistlik shólkem hám YuNESKOnıń maǵlıwmatı boyınsha, 2020-shı jılları Ullı jipek jolı dúnya sayaxatshılarınıń úshten birin óz ishine qamtıp alıwǵa uqıplı, turistler ushın eń qızıǵarlı baǵdarǵa aylanadı. Ullı jipek jolın qayta tiklew házirgi waqıtta sırttan talaptıń bolıwı menen de túsindiriledi. Buǵan birinshi gezekte tek úlkede emes, sonday-aq pútkil dúnyalıq kólemdegi iri geosiyasiy oyınshılar bolǵan mámleketler mápdar.
Bul processte Jer júzilik turizm shólkeminiń basshılıǵında ámelge asırılıp atırǵan Ullı jipek jolın qayta tiklew joybarı úlken áhmiyetke iye. Ajıratılǵan qarjılar hám turistlerdiń aziya úlkesine úlken qızıǵıwshılıǵınıń arqasında, Ullı jipek jolı boyında turizmniń tómendegi túrleri keń háwij aldı: ziyarat etiw (Samarqand, Xiywa, Buxara), alpinizm (Ózbekstan), ekzotikalıq (Oraylıq hám Shıǵıs Aziya), piyada júriw (pútkil baǵdardı boylap), shólistanlıq (Takla-Makan, Gobi, Qaraqum hám Qızılqum ) hám basqalar.
«TASIS» baǵdarlaması kóleminde Evropa Awqamınıń texnikalıq járdemin ámelge asırıw arqalı «TRASEKA» joybarın júzege shıǵarıw Ózbekstandı kommunikaciya hám transport penen támiyinlewdegi qıyınshılıqlardı saplastırıwda keleshegi júdá úlken áhmiyetke iye. Bul joybar Oraylıq Aziya mámleketlerin, Azerbayjan, Gruziya aymaǵı arqalı Qara teńiz portlarına alıp baratuǵın Transkavkaz magistralın qáliplestiriwdi názerde tutadı.