Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

I bap. Ullı jipek jolın qayta tiklew máselesiniń kóteriliwi hám xalıq aralıq birge islesiwler
1. Ullı jipek jolın qayta tiklew ideyasııń payda bolıwı, onıń áhmiyeti
Shıǵıs hám Batıs ellerin ásirler dawamında bir-biri menen baylanıstırıp kelgen Ullı jipek jolı XVI ásirden baslap óziniń áhmiyetin joyıta baslaǵanı málim. Bul waqıtqa kelip ullı geografiyalıq ashılıwlar qatarında teńiz transportınıń rawajlanıwı esabınan bir kansha Aziya mámleketleriniń ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwında úlken rol oynaǵan hám áyyemgi dáwirden "Ullı jipek jolı" atın alǵan transport bólekshesi ádewir óz áhmiyetin joǵaltqan edi.
Degen menen XVII – XIX ásirlerde kárwan jolları boyınsha Orta Aziya xanlıqları hám Shıǵıs elleri arasında sawda baylanısları azı-kem dawam etip turdı.
Patsha Rossiyasınıń Orta Aziyanı basıp alıwı jipek jolı boyınsha Rossiya-Qıtay sawda qatnasıqlarına ádewir irkinish boldı.
 jılı Ili oazisinin tiykarǵı bólegi Qıtayǵa qaytarıp berilgennen keyin, Qıtay-Rossiya sawdası jáne qaytadan rawajlana basladı. Bul baylanıslar Oktyabr awdarıspaǵınan soń irkinishke tústi.²⁰
1920-shı jılları Shıǵıs Túrkstannan ótetuǵın Rus-Qıtay múnásibetleriniń tikleniwi Jipek jolında jáne janlanıw payda etti. Usı múnásibet sebepli jergilikli ónimlerge talap kúsheye basladı. Nátiyjede sawda jolında ónermentshilik rawajlanıp, kishi-kishi fabrika hám kárxanalar qurılıp, ishki bazardı rawajlandırıwǵa imkaniyat tuwıldı. Bay sawdagerler shiyki zat hám jergilikli ónermentshilik tovarların Qıtay hám Rossiyada satıwdı basladı. Tilekke qarsı, bul qayta tiklengen sawda baylanısları uzaqqa sozılmadı. «Oktyabr awdarıspaǵı»nan soń burınǵı keńes hákimiyatında jeke menshiktiń joq etiliwi menen eski sawda jolınıń áhmiyeti túpten ózgerdi. Jańa payda bolǵan keńes hákimiyatı Batıs Turkstan aymaǵın óziniń shiyki zat bazasına aylandırıwǵa urındı hám buǵan eristi.²¹
0 jıllarda Shıǵıs Túrkstanda milliy azatlıq gúresiniń baslanıp ketiwi «Jipek jolı»nda jáne sheshiwshi siyasiy ózgerislerge sebep boldı. Sonıń ishinde ziyalılar menen birge bay sawdagerlerdiń qırǵınǵa ushırawı azǵana rawajlanıwǵa jol tutqan sawda qatnasıqların joqqa shıǵardı. Qıtaydan alıp kelinetuǵın chay qısqarǵanlıǵı ushın Orta Aziyaǵa chay Hindstannan alıp keline basladı. Túrkstan Batıs hám Shıǵıs Turkstanǵa bólingenligi hám Qıtay menen sawdanıń toqtatılǵanlıǵı ushın Orta Aziya bazarları tek Rossiyaǵa baylanıslı bolıp qaldı. Usı waqıtta Rossiyadan sanaat tovarları alıp kelinip, shiyki zat alıp ketilgenligi ushın Orta Aziyada ónermentshilik túskinlikke ushırap, xalıq tiykarınan diyxanshılıq penen shuǵıllandı.  jılı Qıtay Xalıq Respublikası dúzilgennen keyin sovet húkimeti menen sawda dawam etken bolsa da 0-shı jılları Sovet-Qıtay múnásibetleriniń jamanlasıwı nátiyjesinde qısqardı.
 jıldan baslap Qıtaydaǵı ekonomikalıq reformalar nátiyjesinde 0-shi jıllardıń ortalarına kelip, Túrkstannan ótetuǵın áyyemgi kárwan jolında jáne sawda múásibetlerinde janlanıw payda boldı.
1990 jıllardan baslap qaliplesken siyasiy jaǵday áyyemgi Jipek jolın qayta tiklew haqqında ideyanıń payda bolıwına sharayatlar jaratıp berdi. Degen menen onıń ámelge asırılıwına Oraylıq Aziyanıń ayırım ellerinde, ásirese Afganstandaǵı unasız faktorlar – tiykarınan turaqsız, keskinlesken jaǵday tosqınlıq etti.
1992 jılı Dostıq - Alashankou shegara ótkeliniń paydalanıwǵa beriliwi menen Qıtay hám Qazaxstan temir jolları birlestirildi hám jańa Transaziya temir jol baǵdarı ushın tiykar boldı. Qazaxstan aymaǵı arqalı (Transsibir menen birge) ortaaziya baǵdarında júklerdi tasıwda teńiz transportına alternativ baǵdar menen támiyinlendi.
 jılı Qazaqstan - Qıtay temir jol qatnası baslandı. Endi Kashgar-Andijan áyyemgi kárwan jolınıń ashılıwına dáslepki qádemler qoyıldı. Bul jollar Qıtay ushın ǵana áhmiyetli bolıp qalmastan, jas ǵárezsiz Ózbekstannıń óz qáddin tiklep alıwı ushın da áhmiyetke iye boldı. Óytkeni bul jol arqalı Ózbekstan óziniń shiyki zatları menen birge úlken muǵdarda sanaat ónimlerin sırtqa shıǵarıw imkaniyatına iye boldı. Awıl xojalıǵına zárúrli mashinalar, ximiya sanaatı ónimleri, toqımashılıq ónimlerin Qıtayǵa jiberip, sanaat, azıq-awqat hám tutınıw buyımlarına almastırıw jáne de keń jolǵa qoyıw imkaniyatı payda boldı.
Oraylıq Aziyada ǵárezsiz mámleketlerdiń júzege keliwi menen bul áyyemgi kárwan jolında ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy qatnasıqlar óz abıroyın qaytadan tiklewge miyasar boldı. Usı aymaqta bir birine ekonomikalıq jaqtan talaptıń artıp barıwı bul jerlerde milliy sanaattıń rawajlanıwına sebep bolıp, ruxıy birlikti jámlestirip, xalıqaralıq doslıqtı bekkemlewge xızmet etedi. Áyyemgi kárwan jolları jaylasqan Turan jerleriniń rawajlanıwı bolsa, Shıǵıs penen Batıs, Arqa menen Qubla ortasındaǵı dástúriy doslıq qatnasıqlardıń qaytadan kúsheyiwi, túrkiy xalıqlar mádeniyatınıń ósiwine óz úleslerin qosıwı shárt.
Dúnyanıń tórt tárepine alıp barıwshı jollarǵa iye bolıw erte dáwirlerden baslap-aq mámlekettiń rawajlanıwınıń tiykarǵı negizi bolǵan. Sonlıqtan da XXI ásir basında dúnya jámááti óz itibarın eski kárwan jollarǵa qaratpaqta. Házirgi zaman qánigeleri qurǵaqlıqtan ótken «Ullı jipek jolı» nıń artıqmashlıqların kórsetpekte. Ózbekstan hám onıń qatarında basqa Oraylıq Aziya respublikaları ǵárezsizlikke eriskennen soń ertedegi «Ullı jipek jolın» qayta tiklew hám rawajlandırıw máselesin házirgi zaman global máseleleri qatarında ortaǵa qoymaqta.
XX ásirdiń aqırı dúnya júzlik kólemde hám geosiyasiy áhmiyeti jaǵınan ayrıqsha ózgerisler menen sıpatlanadı. Dúnya bir pútin hám bir-birine baylanıslı sistemaǵa aylanbaqta. XXI ásir xalıq aralıq globallasıw ásiri bolmaqta. Usınday jaǵdayda Oraylıq Aziya mámleketleriniń integraciyalıq processlerge hám xalıq aralıq baǵdarlamalarǵa qatnasıwın keńeytiw tek ǵana tariyxıy zárúrlik bolıp qalmastan, sonıń menen birge turaqlılıq faktorı bolıp esaplanadı.
Jámiyettiń rawajlanıwınıń eń zárúrli shártleriniń biri xalıqlar hám civilizaciyalar arasında jeterli xabarlardı almasıw bolıp esaplanadı. Mádeniyattıń jetiskenlikleri xalıqlar arasında sawda, jawlap alıw, kóship-qonıslandırıw arqalı tarqaǵan. Nátiyjede tariyxıy rawajlanıwda jańa ózgerisler jańa mazmunǵa iye boladı, jańa formalar rawajlanadı.
Bul processte kárwan jollar, sonıń ishinde áyyemgi hám orta ásirlerde Qıtay, Hindistan, Orta Aziya, Orta hám Jaqın Shıǵıs, Jer orta teńizlerin baylanıstırǵan Ullı jipek jolı ayrıqsha rol atqarǵan.
Ullı jipek jolı eramızdıń baslarında payda bolıp, 20 ásir dawamında Shıǵıs hám Batıstı baylanıstırdı, kárwan jollar boylap siyasiy, sawda, mádeniy qatnasıqlardı rawajlandırdı. Grek jılnamashısı Gerodot Azov teńiziniń shıǵıs jaǵalawınan Baqtriya, Xorezm hám onnan arman qaray Shıǵısqa Qıtayǵa barǵan sawda jolın esletip ótedi. Ásirese, Oraylıq Aziya aymaǵı keń tarmaqlı kárwan jollardan ibarat boldı. Bul úlkeni onlaǵın kárwan jolı baǵdarları kesip ótti. Mıńlaǵın jıllar dawamında áhmiyetli etnikalıq processler, mádeniyatlardıń óz-ara almasıwı bolıp ótti, keń kólemli sawda isleri alıp barıldı, diplomatiyalıq kelisimler hám áskeriy awqamlar dúzildi. Bul úlkeniń xalıqları ájayıp ilim jetiskenliklerin, kórkem óner hám mádeniyatqa tiyisli shıǵarmalar hám ónermentshilik buyımların tarqatıwda úlken orın iyeleydi. Oraylıq Aziya xalıqları civilizaciyası áyyemgi dáwirlerden baslap qıtay, hindstan, arab, grek civilizaciyaları menen qońsılas bolǵan. Bul jerde derlik barlıq jer júzlik dinler rawajlanǵan.
Jipek jolınıń baslı artıqmashılıqlarınıń biri oǵan kárwan jolınıń boyında jaylasqan barlıq eller mápdar boldı. Ol mámleketler arasındaǵı ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy qatnasıqlardı rawajlandırdı. Usı kóz qarastan qaraǵanda ol xalıqlardı jaqınlastırdı hám mádeniyatlar almasıwında tariyxıy missiyanı orınladı. Hár bir mámleket kárwan jollar onıń aymaǵınan ótiwinen mápdar boldı. Ullı jipek jolı áskeriy-strategiyalıq áhmiyetke iye boldı.
Usı koncepciya kóz qarasınan Ullı jipek jolı dástúrlerin qayta tiklew tek Oraylıq Aziya xalıqları ushın ǵana emes, al pútkil dúnya ushın úlken áhmiyetke iye.
1970-jıldıń aqırında Qıtay xalıq respublikasında júz bergen ekonomikalıq reformalardan soń, bul áyyemgi joldan paydalanıw ideyası qaytadan kóterildi.
1990-jılı burınǵı awqamnıń basshılarına Yaponiyanıń En-Eych-Key korparaciyası usınıs penen shıǵıp, Ullı jipek jolı boyında jaylasqan xalıqlar haqqında film almaqshı boldı. Olar úsh baǵdar boyınsha jumıs alıp bardı. Birinshi baǵdar Ózbekstan hám Tájikstan shegaraları, Surxandárya hám Termez arqalı ótti. Ekinshi baǵdar Andijan, Ferǵana, Marǵulan, Xamzaabat, Namangan hám Koqan arqalı ótti. Úshinshi baǵdar Tashkent, Jizzaq, Samarqand, Qashqadárya, Buxara, Shafriykan, Gazli, Úrgench, Xiywa, Tórtkúl, Beruniy, Nókis, Moynaq arqalı ótti. Bul yapon korporaciyası Orta Aziya respublikaları  Qırǵızstan, Tajikstan, Túrkmenstan hám Ózbekstan arqalı ótken jipek jolı boyınsha materiallar topladı. Olardı bul respublikalarda jasaytuǵın xalıqlardıń ómiri, turmısı, mádeniyatı yaǵnıy hámme turmısı qızıqtırdı. Olar xalıqtıń úrp-ádetin, dástúrlerin filmge túsirip aldı.
Bunnan soń jipek jolı ótken Orta Aziya respublikalarına bir neshe ekspediciyalar keldi. 188-jılı oktyabr-noyabrde bul respublikalar arqalı Amerika izertlewshileri hám alımları ekspediciya shólkemlestirdi. Olardı Orta Aziya respublikaları xalıqlarınıń turmısına jipek jolınıń tásiri qızıqtırdı.
Ullı jipek jolı adamzattıń tariyxıy turmıs procesinde mádeniyattan-mádeniyatqa hám basqıshtan-basqıshqa ótkenliginıń ayqın mısalı bolıp esaplanadı. Jipek jolı xalıqlar tariyxınıń ózgeshe kitabı bolıp, ol xalıqlardıń sawda hám mádeniy jaqtan birge isleskenligin kórsetedi. Ol sonday-aq xalıqlardıń baylanısında birge islesiwde eń ájayıp usılı sawda, mádeniyat hám ilim jolı ekenliginen guwalıq beredi.
Jipek jolınıń úsh mıń jıllıq tariyxı danalıq kitabı bolıp, ol adamzat sawda mádeniy jaqtan birge islesken jaǵdayda ǵana adamzattıń jasaytuǵınlıǵın, jaqsılıqtıń jamanlıq ústinen jeńiske erisetuǵınınan guwalıq beredi.
XX ásir aqırında Ullı jipek jolın tiklewge qızıǵıwshılıq geosiyasiy jaqtan kúsheydi. Geosiyasattıń óz-ara baylanısın úsh áhmiyetli ólshem: waqıt, keńlik, hám siyasiy kúshlerdiń salmaǵın esapqa alsaq, Ullı jipek jolın tiklew áhmiyetli strategiyalıq baǵdarlardan bolıp, ol regionallıq ǵana emes, al global kólemde paydalı bolıp tabıladı.
Ullı jipek jolı áyyemgi transkontinental sawda magistralı bolıp, ol ásirler dawamında Shıǵıs hám Batıstı baylanıstırıp keldi. 1990-shı jılları tiykarǵı kárwan jolları aymaqlarınan ótken Oraylıq Aziyanıń bes mámleketi ǵárezsizlikke eriskennen soń Ullı jipek jolına bolǵan jámiyetlik qızıǵıwshılıq kúsheydi. Bul jerde diplomatiya, mádeniyat, ilim hám turizm tarawında dúnyalıq birge islesiwdiń tiykarǵı jolı sıpatında áyyemgi magistraldı qayta tiklew ideyası payda boldı²². Bul koncepciya 1993 jılı Balide BMSh Bas Assambleyasına usınıs etildi. «Ullı jipek jolın qayta tiklew» koncepciyasın ámelge asırıwda Dúnya júzilik turistlik shólkem úlken rol atqaradı.
Geografiyalıq jaqtan Ullı jipek jeolı Evraziyanıń barlıq úlkelerin óz ishine aladı. Geosiyasiy jaqtan Ullı jipek jolın tiklew zárúrligi tómendegilerden ibarat: Birinshiden, Dúnyanıń siyasiy kartasında Oraylık Aziya hám Kavkazda ǵárezsiz mámleketlerdiń payda bolıwı, olardıń qatnasıwısız Ullı jipek jolı ulıwma múmkin emes. Ótmishtegi dúnyanıń bólisiliwi Jipek jolınıń qarsılası retinde Transsibir magistralınıń tastıyıqlanıwına sharayatlar jaratıp berdi. Uzınlıǵı 1452 km. bolǵan Almaata – Semipalatinsk temir jolı Oraylıq Aziyanı hám Transsibirdi Novosibirskiyge shıǵıw arqalı baylanıstırdı. Ekinshiden, integraciya hám globallasıw processleri teńiz boyınsha, qurǵaqlıqta hám hawada jańa transport maydanın tabıwǵa, olardı baylanıstırıwǵa májbúr etedi. Bul process óz gezeginde mámleketler arasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlardı rawajlandırıwdı tezletedi. Ol Ullı jipek jolın tiklewdegi geoekonomikalıq wazıypa bolıp tabıladı. Úshinshiden, tez pát penen rawajlanıp atırǵan Qıtay ekonomikası energiya dereklerine mápdar. Basqa tárepten Evropa energetikalıq qáwipsizlik ushın Rossiyaǵa ǵárezlilikten qutılıwǵa umtıladı. Sonıń menen birge Oraylıq Aziya hám Kavkaz mámleketleri oǵada bay neft, gaz qorlarına iye. Olar bazar tártipleri boyınsha erkin sawda etiwge háreket etedi. Usı kóz qarastan qaraǵanda Evraziyanıń barlıq qatnasıwshıları Ullı jipek jolın tiklewden mápdar²³.
Ullı jipek jolınıń civilizaciyalar tariyxında ózgeshe ornın esapqa ala otırıp YuNESKO xalqaralıq shólkemi «Ullı jipek jolı-birge islesiw jolı» baǵdarlamasın qabıl etti. Baǵdarlamanıń tiykarǵı ideyası kóplegen ásirler dawamında urıslar menen birge eller hám xalıqlar arasında qarım-qatnasıqlar bolıp ótkenligin, al bul processte baslı faktorlar Ullı jipek jolı boyınsha ámelge asırılǵan sawda qatnasıqları hám mádeniy almasıwlar ekenligin kórsetiw bolıp esaplanadı. Onıń orınlanıwın hár qıylı qánigelerden dúzilgen xalıqaralıq toparlar óz qolına aldı. Bul baǵdarlamanıń orınlanıwında jergilikli hám shet el dástúrlerin óz ishine qamtıǵan estelikler hám mádeniyatqa iye bolǵan Oraylıq Aziya respublikalarına áhmiyetli orın berilgen.
Ullı jipek jolı boyınsha birneshe onlaǵan ilimiy seminarlar hám kóplegen ekspediciyalar shólkemlestirildi. Ótkerilgen 11 ekspediciyanıń ishinde: «Marko Polo izinen» (187-jıl iyun,avgust, Stambul-Pekin), «Teńiz boyınsha» (10-jıl 23-oktyabr-11-jıl 23-fevral,), «Oraylıq Aziya respublikaları boyınsha», Xiywada 11-jılı arnawlı ilimiy seminar menen juwmaqlandı,»Kóshpeli mádeniyat baǵdarı boyınsha ekspediciya» (12-jıl iyun-avgust, Mangoliya), «Evropa jipek jolı» (15-jıl, Stambul-Lion) hám basqalar.
Ullı jipek jolına baǵıshlanǵan xalıqaralıq ilimiy konferenciyalar ishinde «Oraylıq Aziyada áyyemgi hám orta ásirlerde Ullı jipek jolınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı» (Samarqand, 1990-jıl oktyabr), «Ullı jipek jolı boyındaǵı mámleketlerdiń eposları» (Turku, Finlyandiya 13-jıl 3-7-iyun), «Ullı jipek jolı boyınıń tilleri hám jazıwları» (Kipr, 14-jıl 30-sentyabr-1-oktyabr), «Ullı jipek jolın qayta tiklew: mádeniy turizm hám Ózbekstandaǵı miyraslardı qayta tiklew» (Buxara, 16-jıl 21-22-fevral) atap ótiwge boladı.
Ullı jipek jolı Aziya hám Evropa xalıqlarınıń turmısında ekonomikalıq hám siyasiy jaqtan úlken áhmiyetke iye boldı. Ol Shıǵıs hám Batıs arasında ózine tán kópir wazıypasın atqarıp, sonıń nátiyjesinde xalıqlardıń sawda hám mádeniy baylanısları hám bir birin bayıtıw bolıp ótti. Bul sonı dálilleydi xalıqlar arasında qarım qatnasıqtıń eń jaqsı usılı sawda, mádeniyat hám ilim jolı bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da házirgi dáwirde XXI ásirdiń basında Ullı jipek jolı dástúrlerin tiklew processi aktual máselelerdiń birine aylandı. Ayrıqsha atap ótiw zárúr, biziń respublikamız bul processtiń ámelge asıwında áhmiyetli qádemler islemekte, Ózbekstan Birlesken Miletler Shólkeminiń «Birge islesiwdi rawajlandırıw arqalı sawdanı keńeytiw» baǵdarlamasın ámelge asırıwda qatnaspaqta. Sonday-aq teńiz portlarına shıǵıwdı támiyinleytuǵın hám Ullı jipek jolın tiklewge múmkinshilik beretuǵın transport koridorların dúziw máselesi ortaǵa qoyılmaqta.
Búgingi kúni "Ullı jipek jolı"n kayta tiklewge bolǵan zárúrlik bir katar áhmiyetli faktorlar menen túsindiriledi, máselen, birinshiden, Aziya hám Evropada júk tasıw kóleminiń jıl sayın artıp barıwı; ekinshiden, teńiz portlarındaǵı tıǵılıslardıń kóbeyiwi. Aziya hám Evropa júk tasıw kóleminiń jıl sayın artıp barıwı teńiz portlarında tıǵılıslardın júzege keliwine hám júklerdi manzilge jetkiziwdiń belgilengen múddetinen keshigiwine alıp kelmekte; úshinshiden, teńiz transportı arqalı tasıwlardıń kóp waqıttı talap etiwi. Máselen, 40-fut (12,2 metr) konteynerdi Qıtaydan (Shanxay) Batıs Evropaǵa jetkizip beriw ushın ketetuǵın tranzit waqtı 30-35 kún, portlardaǵı tıǵılıspalar esabına 40-45 kúnge shekem sozılıp ketedi. Qánigelerdiń ótkizgen izertlewleri nátiyjesinde 1 tonna júkti Germaniyadan Suec kanalı arqalı alıp ótiw ushın 3,5 mıń dollarǵa tuwrı kelse, júk tiyisli manzilge 40 kúnde, sonday-aq, arqa-qubla transport koridorı arqalı konteynerde júk tasıw 2,5 mıń dollarǵa hám 15-20 kúnde tiyisli manzilge jetip barıwı esapqa alınǵan. Bul tarifler arasındaǵı ayırmashılıqtı temir jol menen dárya transportında tasılatuǵın júklerdiń bahasında bayqaw múmkin. Sonıń ishinde, Transsibir temir jolı arqalı (Moskva punktinen) alıp ótiletuǵın hár bir konteynerge 300-550 dollar tólense, dárya transportı arqalı tasılatuǵın júk (20 futlı 40 futlı konteynerler ushın) temir jol tarifinen 50 payız kem bahada tólenedi²⁴.
Qánigeler tárepinen "Ullı jipek jolı"n kayta tiklew boyınsha 3 scenariy islep shıǵılǵan, máselen, birinshisi, "Ullı jipek jolı"n kayta tiklew hám ulıwma Evraziya transport baylanısların rawajlandırıw óz aldına mámleketler tárepinen milliy dárejede ámelge asırıladı, yaǵnıy ulıwma muwapıqlaspaǵan tártipte. Bul scenariydi ámelge asırıwda hár bir tranzit mámleket tek óz máplerinen kelip shıqqan halda maksimal dárejede payda alıwǵa háreket etedi, ekinshisi, tranzit mámleketlerdiń geografiyalıq imkaniyatlarınan hám transport kommunikaciyalardan birgelikte paydalanıw, júk tasıwshılar xızmetine tosqınlıq etip turǵan mashqalalardı saplastırıw hám júk tasıw processin unifikaciya etiw maqsetinde keleshek integraciyalıq joybarlardı óz ishine alǵan aymaqlıq (sonday-aq eki tárepleme) birge islesiwdi nazerde tutadı, úshinshisi, xalıqaralıq shólkemlerdiń hám mápdar jetekshi mámleketlerdiń qatnasıwı járdeminde Oraylıq Aziya arqalı Aziya-Evropa kurǵaqlıǵındaǵı júk tasıwın rawajlandırıw mexanizmi sheńberinde xalıqaralıq birge islesiwdi názerde tutadı. Sonı aytıw zárúr, xár bir scenariy bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Eń joqarı dárejede esaplanǵan úshinshi scenariydi ámelge asırıw óz náwbetinde 1- hám 2- scenariylerde názerde tutılǵan barlıq imkaniyatlardan kompleksli túrde paydalanıwǵa alıp keledi²⁵[4]. Scenariyde qanshelli dárejesi joqarı bolsa, infradúzilmeni rawajlandırıwǵa xızmet etiwshi hám shegaralardan qarsılıqsız ótiwi múmkin bolǵan sonshelli kóp jańa júk aylanısın támiyinlew imkaniyatı boladı. Bul óz gezeginde Evropa – Aziya aymaqları ushın qurǵaqlıq kópirin, yaǵnıy jańa "Ullı jipek jolı"n kayta tiklew processin tezletedi.
Ózbekstan Respublikasınıń transport tarawındaǵı eki tárepleme hám kóp tárepleme birge islesiwi salıstırmalı analizi búgingi kúni kóp tárepleme birge islesiwge qaraǵanda nátiyjelirek ekenligin kórsetti. Eki tárepleme birge islesiwde tiykarınan Túrkmenstan hám Iran arqalı Ózbekstan eksportınıń 60% Qubla Aziya mámleketlerine jetkizip berilip atırǵan bolsa, Qazaqstan arqalı bolsa 20% Evropa mámleketlerine tasılmaqta. Kóp tárepleme birge islesiwde tiykarınan xalıqaralıq shólkemler hám birlespelerdi baslamalar hám transport tarawındagı joybarlarda qatnasıwshılarǵa úlken sharayatlar jaratılmaqta, usılar qatarında Ózbekstan ushın xalıkaralıq transport joybarlarında qatnasıw dúnya bazarınıń tiykarǵı transport jollarına shıǵıw nátiyje bermekte. Sonıń ishinde, ShBSh, EKO, XAI xám MOMIX, TRASEKA baǵdarlamaları sheńberinde ámelge asırılıp atırǵan transport joybarları Ózbekstanǵa jáhán bazarına shıǵıwda hám xalıqaralıq integraciya processlerin jedellestiriwge imkaniyatlar jaratpaqta. Ulıwma Ózbekstan Respublikası bul shólkemler sheńberinde 53 transport joybarında qatnaspaqta, sonıń ishinde 44 joybar ámelge asırılǵan, 9 ámelge asırılmaqta²⁶
Solay etip, joqarıda atap ótilgen mashqalalardı saplastırıw boyınsha transport tarawındaǵı xalıqaralıq birge islesiw mexanizmin jetilistiriwge qaratılǵan joybarlardı ámelge asırıw, transport kommunikaciya sistemasın jáhán transport tarmaǵına integraciyalanıwın jedellestiriw, xalıqaralıq transport bóleklerin hám mámleket transport infradúzilmesin rawajlandırıw, eksport-import júklerdi jetkiziw baxasın hám waqtın azaytıw, Ózbekstan ushın keleshegi bar dep esaplanǵan alternativ bóleklerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan joybarlardı ámelge asırıw boyınsha birden bir strategiyalıq baǵdarlamalar islep shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.