Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

Izertlewdiń tiykarǵı máselesi hám boljawı. Ullı jipek jolınıń sawda-ekonomikalıq hám mádeniy áhmiyeti, Orta Aziyanıń xalıqaralıq hám ishki baylanısında tutqan ornı, Shıǵıs hám Batıs mámleketleriniń arasında dáldalshılıq wazıypanı atqarıwı máselesi hár qıylı waqıtta hám kóp jıllar dawamında baspada járiyalanǵan statyalarda, broshyuralarda hám monografiyalarda óz sáwleleniwin tapqan;

• 
  Ullı jipek jolın qayta tiklew máselesi keń xronologiyalıq kólemde tariyxıy-geografiyalıq maǵlıwmatlar, sonday-aq jazba derekler tiykarında is júzinde az izertlengen;
  

- Orta Aziya aymaǵında transport kommunikaciyasınıń rawajlanıwında tábiyǵıy-geografiyalıq hám mádeniy faktorlardıń áhmiyeti úlken boldı. Bul faktorlar eller hám mámleketlerdi baylanıstırıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan jol qatnaslarınıń rawajlanıw zárúrligin payda etti;

• 
  Izertlew nátiyjeleri Ullı jipek jolınıń evolyuciyalıq rawajlanıw processin teren analiz etiwdi hám búgingi kúni onı qayta tiklew zárúrligin talap etip turǵan tariyxıy faktorlardı ashıp beriw hám bunda qatnasıp atırǵan mámleketlerdiń geosiyasiy, ekonomikalıq mápdarlıǵın anıqlawdı talap etedi
  
• 
  Házirgi dáwirde de putkil adamzatlıq baylanıslardı jolǵa qoyıwda transkontinental jollardıń áhmiyeti oǵada úlken, bunda Ullı jipek jolın qayta tiklew baǵdarında islenip atırǵan ilajlardı úyreniw, turizmdi rawajlandırıw aktual máselerdiń biri bolıp qalmaqta.
  
• 
  Izertlew teması boyınsha ádebiyatlar analizi. Ullı jipek jolın izertlewdiń kóp jıllıq tariyxında, onıń qáliplesiwi, diplomatiyalıq hám mádeniy baylanısları, hár qıylı dáwirlerde alıp ótilgen ónimler, trassalar boyındaǵı qalalar tariyxı boyınsha bir neshe mıńlaǵan kitaplar hám statyalar baspada járiyalandı. Soǵan qaramastan, Ullı jipek jolı tariyxı, onı dáwirlerge bóliw máseleleri, dúnyalıq kólemde sawda-ekonomikalıq aspektte áhmiyeti, házirgi dáwirde Jipek jolın tiklew, turizmdi rawajlandırıw hám basqa da kóplegen máseleler hár tárepleme hám arnawlı túrde izertlewdi talap etip atırgan mashqalalar qatarına kiretuǵını hesh kimge sır emes. Ullı jipek jolın qayta tiklewdiń sebepleri, barısı hám qabıl etilgen qararlardıń orınlanıwı menen baylanıslı máseleler ilimiy ádebiyatlarda ele tolıq ashıp berilmegen mashqalalardan biri bolıp esaplanadı.
  

XIX-ásir aqırı XX- ásir baslarındaǵı jumıslar ishinen N.S. Lıkoshin, V.A. Obruchev, V.V. Bar­tol­d, I.V. Mushketov²tıń miynetlerin atap ótken maqul.
Tariyxtanıwshılıq bilimlerdi toplaw hám sistemaǵı salıw sovet dáwirindegi tariyxıy ádebiyatlarda kózge taslanadı. Sovet dáwirindegi ádebiyatlar júdá kóp hám bay faktlıq materiallardı toplawı menen ajıralıp turadı hám olar elege shekem ózinin tariyxıy áhmiyetin joyıtpaǵanın aytıp ótiw zárúr. Bul izertlewler arasında áyyemgi hám orta asirlerdegi shıǵıs Túrkstan tariyxına baǵıshlanǵan fundamental izertlewlerdi atap ótken maqul³. Olarda Ullı jipek jolın úyreniwdiń tariyxı, sayaxatshılar, ekspediciyalarǵa qatnasqan adamlardıń maǵlıwmatları, arxeologiyalıq qazıw jumıslarınıń materialları lingvistikalıq, etnografiyalıq, antropologiyalıq kóz qarasta izertlenedi.
Ullı jipek jolın ilimiy izertlewge tiykar salıp bergen hám ekspediciyalar menen sayaxatshılar haqqında bay maglıwmat toplaǵan I.P. Magidovich⁴tıń izertlewlerin ayrıqsha atap ótiw zárúr.
XIX – XX- ásir baslarındaǵı Ullı jipek jolı tariyxın izertlew máselesinde kóp miynet etken hám bahalı monografiyalar, ilimiy maqalalar jazǵan alımlardan N.A. Lebedeva, D.N.Anuchin, N.P. Ko­cher­gina, S.I. Goldfarb⁵tıń miynetlerin atap ótken maqul.
Shıǵıs Túrkstandı izertlewdiń tiykarǵı basqıshları A.N. Bernshtam i B.A. Litvinskiy⁶diń statyalarında hár tárepleme ilimiy analiz etilgen.
Ullı jipek jolın qayta tiklew mashqalası boyınsha akademik G.A.Pugachenkova redaktorlıǵında keń jámáátshilik tárepinen tayarlanıp baspadan shıǵarılǵan «Na sredneaziatskix trassax Velikogo Shelkovogo puti. Ocherki istorii i kulturı»⁷ kitabı úlken áhmiyetke iye boldı. Usı jılı Samarqand qalasında «Áyyemgi hám orta ásirlerde Oraylıq Aziyada Ullı jipek jolı trassalarınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı»⁸ atamasında YUNESKOnıń xalıqaralıq seminarı bolıp ótti hám onda qatnasqan alımlardıń bayanatları hám ilimiy maqalalları ilimiy toplam bolıp baspada járiyalandı.
Respublika alımları tárepinen Ullı jipek jolı tariyxın úyreniwdiń jańa basqıshı Ǵárezsizlik jıllarına tuwrı keledi. Usı jıllları alımlar tárepinen tárepinen keń kólemli ilimiy miynetler baspadan shıǵarıldı.
Ullı jipek jolı boyındaǵı qalalar hám trassalar tariyxın úyreniwde akademik Yu.F.Buryakovtıń⁹ miynetleri úlken áhmiyetke iye.
Ullı jipek jolı mashqalasın izertlewge baǵıshlanǵan ilimiy jumıslar arasında akademik E.V. Rtveladze tárepinen jazılǵan monografiyalar ayrıqsha orın iyeleydi, sonıń ishinde onıń fundamental jumısı «Velikiy Shelkovıy put»¹⁰ kitabı bolıp, bunda jipek jolınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tutqan ornı hám áhmiyeti, ásirese Greciya, Rim, Qıtay, Sogdınıń roli kórsetiledi. Batıs hám Shıǵıs xalıqları mádeniyatınıń jaqınlasıwı, bul mádeniyatlardı baylanıstırıwda Orta Aziya mádeniyatınıń tutqan ornına ayrıqsha itibar beriledi. Kitaptıń sońındaǵı enciklopediyalıq slovar Ullı jipek jolın izertlegen ayırım Evropa alımları haqqında maǵlıwmatlar alıw imkaniyatın beredi. Bul jumısta Ullı jipek jolın dáwirlerge bóliw hár qıylı tariyxıy dáwirlerde háreket etiya tariyxı máselesi ortaǵa qoyıladı.
Ullı jipek jolı tariyxı boyınsha jazılǵan kitaplar ishinde Ablat Xujaevtıń ilimiy jumısları ayrıqsha áhmiyetke iye. Onıń kitapları qıtay derekleri hám ádebiyatları tiykarında jazılǵan bolıp, onda avtordıń Qıtay Xalıq Respublikasına etken saparları, sonıń ishinde 1996-1999-jılları Pekinde ótken uzaq múddetli xızmet saparı dawamında, 2000-jıldaǵı Ullı jipek jolınıń ótmishi hám házirgi awhalın úyreniwge baǵıshlanǵan ilimiy ekspediciya saparı aqtında toplaǵan hám ádebiyatımızda az sáwlelengen Ózbekstan – Qıtay baylanısları, Ullı jipek jolınıń neshe mıń jıllıq tariyxqa iye ekenligin kórsetiwshi eski qalalar hám olardıǵı tariyxıy esteliklerge tiyisli maǵlıwmatlar bayan etilgen¹¹.
Oraylıq Aziya aymaǵında áyyemgi jollardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı haqqında jazılǵan jumıslar arasında U. Mavlonovtıń «Markaziy Osiyoning qadimgi yullari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari»¹² dep atalǵan monografiyası ayrıqsha áhmiyetke iye. Monografiya Oraylıq Aziya aymaǵındaǵı áyyemgi baylanıs hám sawda jollarınıń qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshlarına tán ózgesheliklerin ashıp beriwge baǵıshlanǵan. Ishki hám tranzit áhmiyetke iye kárwan jollarınıń tiykarǵı hám járdemshi tarmaqları, bul jollar boyında jaylasqan qalalar, qorǵanlar, jol boyı qurılmaları hám olardıń ekonomikalıq-mádeniy baylanıslarda tutqan ornı, kárwan jollarda qáwipsizlikti támiyinlew hám xızmet kórsetiw máseleleri tariyxıy mısallar járdeminde bayan etilgen. Kitapta Ámiwdárya hám Sırdáryada kemeshiliktiń rawajlanıwı maselesi hám ulıwma suw jollarınıń aymaqtıń baylanıs-kommunikaciya sistemasında tutqan ornı kórip shıǵılǵanı menen de áhmiyetli. Onda Orta Aziya mádeniyatı hám mádeniy baylanısları tariyxı, tariyxıy geografiyasına tiyisli kóplegen áhmiyetli maǵlıwmatlar keltirilgen.
Ústirt arqalı Evropanı Shıǵıs mámleketleri menen ásirler dawamında baylanıstırıp kelgen Ullı jipek jolınıń arqa boyında jaylasqan kárwan saraylar haqqında «Arxeologiya Priaralya» kitabında járiyalanǵan ilimiy maqalalarda áhmiyetli maǵlıwmatlar berilgen¹³.
Qubla Aral boyları arqalı áyyemgi hám orta ásirlerde ótken kárwan jollar hám onıń boyında jaylasqan áyyemgi qalalar haqqında Ǵ. Xojaniyazov hám J. Hakimniyazovtıń «Karavannıe puti severnoy periferii Xorezma. Novıe issledovaniya» ilimiy maqalasında áhmiyetli maǵlıwmatlar berilgen¹⁴.
Ullı jipek jolı tariyxı boyınsha alımlar tárepinen jazılǵan ilimiy jumıslar qatarında Amriddin Berdimurodov hám Shoira Indiaminova tárepinen jazılgan «Buyuk ipak yuli (Qitalar va asrlar osha)»¹⁵ kitabın ayrıqsha atap ótken maqul. Bul kitap áyyemgi dáwirden Shıǵıs hám Batıs mámleketlerin ekonomikalıq, mánewiy-mádeniy jaqtan baylanıstırıp kelgen aymaqlar arqalı ótken sawda kárwan jolı – Ullı jipek jolınıń tariyxın úyreniwge baǵıshlanǵan. Kitapta Jipek jolınıń payda bolıwı, rawajlanıw basqıshları, bul jol boyında qurılǵan qalalar, kárwansaraylar, ónermentshiler ustaxaları haqqında sóz júritiledi. Sonday-aq jipek jolındaǵı aqsha-pul aylanısı, bul jolda ámelge asırılǵan elshilik múnásibetleri hám bul arqalı tarqalǵan dinler, ideyalar, úrp-ádetler hám dástúrler haqqında maǵlıwmatlar berilgen. Jipek jolınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan sogd sawdagerleri, ónermentleri hám sogd mádeniyatı haqqında áhmiyetli maglıwmatlar keltirilgen.
Bul jumıslarda Ullı jipek jolın úyreniwdiń dáslepki basqıshları, onı dáwirlerge bóliw, XX-ásir aqırı – XXI-ásir basında onı qayta tiklew máselesi bayan etiledi. Bul másele O. P. Kobzevanıń¹⁶ «Velikiy shelkovıy put: analiz problem izucheniya i perspktiv vozrojdeniya» doktorlıq dissertaciya jumısında arnawlı izertlew obekti boldı.
Ullı jipek jolınıń ilimiy hám ámeliy tárepleri menen baylanıslı tariyxıy qáliplesiw processi, sociallıq-mádeniy áhmiyeti, kárwan hám sawda jolların rawajlanıwınıń ózgeshelikleri, til, din, mánewiyat, aǵartıwshılıq, ilim, milliy qádriyatlarǵa tásiri hám birligi, Ullı jipek jolınıń geoekonomikalıq hám geosiyasiy áhmiyetin ashıp beriwshi ilimiy maqalalar, lekciyalar, analiz etilgen materiallar orın alǵan «Buyuk ipak yulining oʼtmishi va hozirgi kuni: rivojlanishning ijtimoiy-madaniy, tarixiy, siyosiy va iqtisodiy yunalishlari»¹⁷ xalıqaralıq ilimiy-ámeliy konferenciya materialları toplamınıń áhmiyetin ayrıqsha óz aldına kórsetip ótiw zárúr.
Ǵárezsizlik jılları Ózbekstannıń ilimiy turmısındaǵı ózine tán belgilerden biri shet el alımlarınıń izertewlerine itibar qaratıw boldı. Olarda Ullı jipek jolınıń háreket etiwi, onıń ekonomikalıq hám mádeniyat tariyxın úyreniw boyınsha mashqalalarǵa baylanıslı processlerdi sistemalı analiz etiwde bay tájiriybe toplaǵan. Bul jumıslarda, máselen XIX – XX- ásir basındaǵı Ullı jipek jolınıń háreket etiwi, materiallıq hám ruwxıy mádeniyat esteliklerin úyreniw, trassalar tariyxın izertlew boyınsha kóplegen máseleler bayan etilgen. Házirge shekem tariyxıy tariyxtanıwda Ullı jipek jolı tariyxına baylanıslı rus, inglis, yapon, qıtay, nemis hám basqa tillerde jazılǵan keń kólemli monografiyalar baspada járiyalanǵan. Ullı jipek jolı tariyxı menen baylanıslı keń kólemli jumıslardan biri sıpatında V. A. Radkevich¹⁸tiń Velikiy shelkovıy put» kitabın kórsetip ótiw zárúr. Bu kitapta jipek jolınıń payda bolıwı hám onıń adamzat tariyxında tutqan ornı haqqında bay materiallar berilgen.
Qazaqstan aymaǵındaǵı jipek jolı ótken qalalar haqqında K. M. Baypakovtıń Sredneaziatskie goroda Kazaxstana na Velikom shelkovom puti¹⁹ kitabında áhmiyetli maǵlıwmatlar toplanǵanın aytıp ótiwimiz zárúr.
Ullı jipek jolınıń adamzat jámiyetiniń rawajlanıwında tutqan ornı, onıń rawajlanıw basqıshları haqqında kóplegen ilimiy jumıslar baspada járiyalanǵanın aytıp ótiw zárúr. Degen menen onıń áhmiyeti, házirgi dáwirde onı qayta tiklew máselesi, turizmdi rawajlandırıwda ornı, Qubla Aral aymaǵı arqalı ótken jipek jolınıń baǵdarları, qalalar tariyxı hám basqalar ele de izertlewdi talap etip turǵan mashqalalardıń biri bolıp qalmaqta.