Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

 
 
2-tema. Shayir shı
ǵarmalarınıń kórkem-estetikalıq ózinsheligi 
 
Jobası: 
1. I.Yusupov shı
ǵarmalarınıń kórkem-estetikalıq ózinsheligine tallaw jasaw 
2. Shayirdıń «Tırnalar» qosı
ǵın talqılaw 
3. «Aral elegiyaları» qosı
ǵına talqı 
4. Shayirdıń hár qıylı jılları jaz
ǵan qosıqlarına kórkem talqı 
5. I.Yusupovtıń milliy mentalitetti jaratıwda
ǵı sheberligi 
Ibrayım Yusupovtıń dóretiwshiligi tuwralı qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde bir qatar 
miynetler júzege keldi. Olarda shayirdıń kóp 
ǵana shıǵarmaları talqıǵa tartılǵan. Biraq shayir 
shı
ǵarmalarınıń kórkem estetikalıq kúshi, oqıwshını ózine tartatuǵın jilwası haqqında 
ma
ǵlıwmatqa iye bolıw zárúr. Bunı shayirdıń lirikaların talqılaw arqalı ámelge asıramız. 
«Tırnalar» qosı
ǵın tallap, onıń bazı bir kórkemlik ózinsheligi haqqında sóz etemiz. 
Ál hawada qanatların taldırıp, 
Jat mánzilge sapar shekken tırnalar, 
Ayralıq dártinde bizdi qaldırıp, 
Shadlı
ǵımdı alıp ketken tırnalar. 
Quslardı kólatsız, teńizdi suwsız, 
Qaldır
ǵan námártler qalmas sorawsız, 
«
Ǵarǵısqa jolıǵıp bári qalıwsız,
Tuqımqurt bol
ǵay» dep barar tırnalar. 
1
Сонда, 15-бет 

---

9 
Barar intizamlı jipke dizilip, 
Men qarayman júrek-bawrım úzilip, 
Sizdey men de, ata jurttan bezigip, 
Nege kete almayman, aytıń, tırnalar? 
Qosıqtıń mazmunı bir qara
ǵanda shayirdıń ózin qorshaǵan ortalıqqa qatnası, táshwishi, 
tol
ǵanısı sıpatında kórinedi. Biraq lirikanıń kórkem ádebiyattıń basqa teklerinen baslı 
ayırmashılı
ǵı da sonda, onıń izertlew, qamtıw ob’ekti ádewir keń hám epikada ob’ektivlilik 
qatnassa, lirikada sub’ektivizm basım. Epikada mazmun belgili waqıyalar, qaharmanlardıń 
xarakteriniń ashılıwı h.t.b. arqalı anıqlansa, lirikada lirikalıq «men» yamasa lirikalıq 
qaharmannıń jeke táshwishleri, sezimi arqalı anıqlanadı. Demek lirika az sóz benen–aq úlken 
mazmundı bere aladı. Bul haqqında belgili ádebiyat izertlewshisi G.N.Pospelov tómendegishe 
pikir bildirgen: «Lirika–bul sóz iskusstvosınıń ayrıqsha tegi, ol óziniń tanıw hám aytıwınıń 
universal quralı – tili arqasında muzıka
ǵa salıstırǵanda da mazmunnıń júdá úlken keńligi hám 
baylı
ǵına iye».
1
Qosıqta
ǵı lirikalıq qaharmannıń tırnalar menen sáwbetin onıń dúnya menen, dáwir menen 
dártlesiwi dep túsiniwimiz kerektey. «Ayralıq dártinde bizdi qaldırıp, Shadlı
ǵımdı alıp ketken 
tırnalar». Ne ushın tırnalar lirikalıq qaharmannıń shadlı
ǵın alıp ketken? Nege onı ayralıqqa 
griptar etken? Múmkin, bul – lirikalıq qaharmannıń eń jaqın adamınan ayrılıwı – dur, bálkim. 
Múmkin, bul – lirikalıq qaharmannıń ótip baratır
ǵan ómiridur. Ol shadlıqqa, qızıqqa tolı jaslıq 
shaqtı artqa taslap, óziniń aqır
ǵı bándirgisine asıǵıp baratırsa – she?! Ómir de qansha 
jalbarın
ǵanıń menen mánziline asıqqan tırnalarday artqa qaytpaydı. 
Al, onı tuwra mánisinde túsinsek? Dúnya, biz jasap tur
ǵan ortalıq tek adamlardan ibarat 
emes. Onıń pútinliginde jerdiń, suwdıń, hawanıń, ósimlikler, haywanatlar, quslar dúnyasınıń da 
óz ornı bar. Eger usı aytıl
ǵanlardıń tábiyiy teńligi buzılsa, dúnya, bizdi qorshap turǵan ortalıq 
óziniń pútinliginen ayrıladı, áste aqırın bolsa da ıdıraydı. Demek, onda jasawdıń adamlar ushın 
da, basqa barlıq tirishilik dúnyası ushın da mánisi qalmaydı. Solay eken, shayirdıń, lirikalıq 
qaharmannıń gúyzelisi túsinikli. 
Qosıqtıń kelesi bántlerin oqıy otırıp úshinshi pikirimizdiń shınlıqqa jaqın ekenligine 
isengendey bolamız. Kópshilik oqıwshınıń qosıqtıń mazmunın áyne, usılay qabıllaytu
ǵını da 
tur
ǵan gáp. Sebebi, qálegen kórkem shıǵarmadan awıspalı mazmun izley beriw de durıs emes. 
Insan ózi menen birge jasaytu
ǵın barlıq tirishilik qáwimine salıstırǵanda da kúshli, aqıllı, 
miyirman hám jawız. Onıń usı sıpatlı belgileri o
ǵan dúnyada ústemlik etiw múmkinshiligin 
jaratıp qoyıptı. Biraq ayırım ja
ǵdaylarda ol basqa tirishilik iyelerinen ázzi, ilajsız. «Sizdey men 
de, ata jurttan bezigip, Nege kete almayman, aytıń tırnalar»? Mine, bul soraw
ǵa juwap izlew 
arqalı insannıń qanshelli quramalı qubılıs ekenligine isenimiz. Quslar óz mákanınan bezigip kete 
aladı. Bálkim, olar ushın da bulay islew qıyın shı
ǵar. Sonlıqtan da olar mákanın qıymay onıń 
ústinen qayta-qayta aylanıp ushıp júredi. Biraq bári-bir ketedi. 
Al insannıń ata-mákan
ǵa bolǵan qatnası basqasha. Ol usı mákanda tuwılıp, ósip kamalǵa 
kelgenligi ushın da, onıń kiyeli topıra
ǵına kindik qanı tamǵanı ushın da usı ata mákanǵa 
minnetdar. Bul nárse o
ǵan úlken juwapkershilik júkleydi. Sonlıqtan da onı qıyın payıtlarda da 
taslap kete almaydı. Eger hámme jasaw ja
ǵdayı jaqsı, qolaylı mákanlarǵa qarap ıǵısa bergende 
ata mákan degen túsiniktiń ózi bolmas edi. Bálkim bul insannıń ázzi tárepi, sonıń menen birge 
kúshli tárepi de shı
ǵar?! Biziń túsinigimizshe qosıqtıń biz mısal keltirgen bántlerinen kelip 
shı
ǵatuǵın qısqasha 
mazmun
usılay. 
Lirikalıq shı
ǵarmanıń mazmunınan onıń janrlıq belgisin de anıqlawǵa boladı. I.Yusupovtıń 
biz mısal keltirgen «Tırnalar» qosı
ǵı meditativlıq
lirika. Sebebi, onda oy, pikirlew basım. Onda 
gózzallıqqa tańlanıw, háwesleniw, jawızlıqtan túrshigiw sıyaqlı emotsiya emes, al oy-sezim, 
pikirlew qatnasadı, lirikalıq qaharmannıń jeke hám sonıń menen birge belgili bir jámiyetlik 
qatnaslardan pisip jetilisken pikiri tiykar
ǵı orındı iyeleydi. Bul meditativlik lirikanıń ayrıqsha 
1
Поспелов Г.Н. Лирика среди литературных родов, М., Изд. МГУ, 1976, 97-стр. 

---

10 
belgi-leriniń biri. 
Tańlarım oyanbas tolqın sestinen, 
Qaylardan alarman onday kúshti men

Duzlı shań
ǵıt kómgen kóller ústinen, 
Bul ja
ǵısqa túspey barar tırnalar. 
Bul bánttegi sózlerdiń logikalıq baylanısın hám uyqasatu
ǵın sózlerdiń mazmunǵa qatnasın 
alıp qarayıq. Tańlardıń tolqın sestinen oyanbawı – bul Ámiw hám Araldıń burın
ǵıday tolıp-tasıp 
turmawı ekenliginiń obrazlı súwretleniwi. Bunda «sestinen» sóziniń uyqas ushın alınıwı da 
tosınnan emes. Onı birinshi qatarda
ǵı pikirdi jetkeriwdiń gilti dep esaplasa boladı. Ekinshi 
qatarda shayirdıń sol baxıtlı kúnlerdi ańsawı, jo
ǵaltıwı, eslewinen tuwılǵan oyları beriledi hám
«kúshti men» sózleri dáslepki qatarda
ǵı sóz benen pákize uyqasqa túsip ǵana qalmay, ondaǵı 
pikirdiń dawamı xızmetin de atqaradı. Úshinshi qatarda
ǵı «ústinen» sózi de uyqas ushın oǵada 
sátli alın
ǵan. Ol tek uyqas xızmetin emes, al kelesi qatar menen baylanıstırıwshı xızmetin de 
atqarmaqta. Tórtinshi qatarda aytılatu
ǵın pikir tikkeley usı sózge baylanıslı. YAǵnıy onı qara 
sózge aylandır
ǵanda «Duzlı shańǵıt kómgen kóller ústinen tırnalar bul jaǵısqa qonbay baratır.» -
degen gáp payda boladı. Bunda «ústinen» sózi sonshelli obrazlılıqqa iye, ol arqalı sol átirapta
ǵı 
ekologiyalıq sharayat, lirikalıq qaharmannıń kewil keshirmeleri, ónip-ósken kóline de qayrılmay 
onıń ústinen ótip baratır
ǵan tırnalar arqalı insaniyat ómirinde ushırasatuǵın eń qorqınıshlı, 
tragediyalı ja
ǵday – tuwılıp ósken úyin, mákanın, watanın tárk etiw (onıń qorqınıshlısı da, 
tragediyası da sonnan ibarat, ol óz erki menen tárk etip baratır
ǵan joq) halatı súwretlengen.
Qosıqta oy dizbegi bir tegis rawajlanadı. Ol tırnalar menen sáwbet formasına 
qurıl
ǵanlıǵına qaramastan lirikalıq qaharmannıń monologi, gúńireniwi. Monolog epikalıq 
shı
ǵarmalarda qaharman psixologizmin ashıp beriwdiń bir usılı bolıp tabılsa, lirikada shayirdıń 
qubılıslar
ǵa, waqıyalarǵa qatnası, sezimi. Shayir shıǵarmasında usı usıldı tańlaǵan. Tábiyat 
penen insan arasında
ǵı qatnastıń insan tárepinen buzılıwınan kelip shiqqan tragediya tek adamlar 
ushın emes, onda jasaytu
ǵın basqa tirishilik iyelerine de keri tásirin tiygizip atırǵanına kúyinish, 
ókinish hám emotsionallıq sezimler menen aralasıp keletu
ǵın tereń oy dizbekleri jıynaqlı 
forma
ǵa jámlengen. Qosıqta epikalıq shıǵarmalarǵa tán bolǵan bayanlaw, súwretlew usılları joq.
Ásirese, qosıqtıń poetikalıq til sheberligine ayrıqsha toqtap ótiwge tuwra keledi. Qosıq 
jámi 8 bántten, 32 qatardan ibarat. Onda 151 sóz qollanıl
ǵan. Biraq qosıqta «tırnalar», «barar», 
«bir» sózinen basqa bir de sóz eki márte qaytalanbaydı. Onda uyqas ushın pikirdi jetkeriwge 
tikkeley qatnasatu
ǵın sózlerdiń alınıwı bayqaladı. Bul jaqsı poeziyanıń eń xarakterli belgilerinen 
biri. Sózdiń lirikalıq shı
ǵarmadaǵı áhmiyeti tuwralı belgili ádebiyat izertlewshisi V.Kojinov 
tómendegishe pikir bildirgen edi: «Álbette, sóz barlıq úsh ádebiy 
tekte
de eń tiykar
ǵı orındı 
iyeleydi, biraq lirikada sóz hám lirikalıq tol
ǵanıslar ortasında tikkeley hám tuwrıdan-tuwrı 
baylanıs dúzilgen. Eger de prozanı «basqanıń sózi» menen aytıp beriwge háreket etiw múmkin 
bolsa, lirikada bul múmkin emes. Bul jerde sóz shı
ǵarmanıń seslik, ırǵaq hám semantikalıq 
tárepi menen birlikte júzege keledi. Obraz – tol
ǵanıslar tek ǵana usı sózlik formada payda 
boladı».
1
Qosıqtıń derlik hár bir qatarında gáp qurawdıń inversiya usılınan paydalan
ǵanın kóremiz. 
Al hár bir bántin óz aldına alıp qarasaq, bunda parallelizm usılı kózge taslanadı. Poeziyanıń, 
sonıń ishinde lirikanıń múmkinshiligi sonshelli dárejede keń, onda lirikalıq qaharmannıń 
pikirlewleri, sezimleri aldında hesh qanday waqıt hám keńislik bóget bola almaydı. Shayir bir 
bánttiń ishinde búgingi hám bunnan 1000 jıl burın
ǵı qubılıs, hádiyse, waqıyalarǵa óz qatnasın 
bildiriwi yaki bolmasa bir bánttiń ózinde-aq planetanıń ar
ǵı sheti menen bergi shetindegi 
qubılıslar
ǵa baha beriwi múmkin. 
Biz mısal keltirgen úsh bánttiń birinshi bántiniń dáslepki eki qatarında ál hawada ushıp 
baratır
ǵan tırnalar gáp bolsa, keyingi eki qatarında jerge túsip lirikalıq qaharmannıń 
emotsionallıq halatı sáwlelenedi. Ekinshi bánttiń dáslepki eki qatarında tábiyatqa, onda
ǵı 
jasawshılar
ǵa lirikalıq qaharmannıń kózqarası berilse, úshinshi, tórtinshi qatarlarda jáne aspanǵa 
1
Кожинов В.В. Стихи и поэзия, М. 1980, 35 стр. 

---

11 
kóterilip tırnalardıń tábiyat apatshılı
ǵına sebepshi bolǵan ońbaǵanlarǵa ǵarǵısı jawdırıladı. 
Úshinshi bántte de keńisliktiń qas qa
ǵımda ózgeriw jaǵdayın bayqaymız. Shayir óz oy-sezimin 
beriw, pikir hám mazmundı támiyinlew ushın qosıq formasın jilwalandırıp, qubıltıp otıradı. 
I.Yusupovtıń «Aral elegiyaları» qosı
ǵı poetikalıq izlenisler, shayirlıq sheberlik hám 
tájiriybeniń nátiyjesi esaplanadı. Qosıq bes bólimnen, segiz qatarlı bántten ibarat. Qosıqtıń 
bunday kompozitsiyalıq qurılısı onda
ǵı pikirlewdiń izbe-izligin hám pútinligin támiyinleydi. 
Qosıqta elegiya ele de ótkirlesedi. Qosıqtıń atamasınıń ózi «Aral elegiyaları» dep qoyılıwı 
tosınnan emes. Aral dárti, ásirese, sol dáwirde biziń ayma
ǵımız xalıqları ushın eń úlken dárt 
boldı. Mine, shayir usı xalıqlıq qay
ǵını jetkeriwdiń emotsionallıq tásirsheńligi basım, ótkir 
formasın tapqan. 
Sonday-aq lirikalıq shı
ǵarmalarda kóbinese birinshi betten bayanlaw gezlesedi. Al bul 
shı
ǵarmada 1 hám 3 bet aralasıp keledi. Waqıyanıń úshinshi betten bayanlanıwı – bul oǵan 
bayanlawshınıń qatnasıwı degendi ańlatadı. Bayanlawshı waqıya
ǵa epikalıq shıǵarmalarda 
qatnasadı. Demek, bir shı
ǵarmanıń ózinde lirikalıq hám epikalıq súwretlew usılları aralasıp 
keledi. Haslında ellegiyanı tek lirikalıq usıl – seziminiń qatnasıwı, emotsiyanı barınsha 
ótkirlestirip-aq jaratıw
ǵa bolar edi. Shayir bunda basqasha jol tutqan. Kóz aldımızda júz bergen 
tragediyanıń kelip shı
ǵıw sebeplerin úyrengen, onı analizlegen, oǵan baha bergen, boljaǵan. 
Epikalıq hám lirikalıq súwretlew usılların qollanıw arqalı usınday tásirsheńligi basım shı
ǵarma 
jarata al
ǵan.
Qosıqtıń birinshi bóliminde teńizdiń ayanıshlı halatı sáwlelenedi. Qosıqta pikirdiń eń 
keskinlesken, ótkirlesken payıtı da áyne, usı birinshi bólimde. Ekinshi bólimde keshegi teńizdiń 
tolıp-tasıp tur
ǵandaǵı onıń baxıtlı demleri sáwlelenip, úshinshi bólimde zaman, dáwir haqqında 
pikir júritiledi. Tórtinshi bólimde jáne ólip baratır
ǵan teńiz benen xoshlasıw sezimleri beriledi 
hám teńizdi óltirgen úsh «jinayatshı» nıń kim ekenligi aytıladı. 
Al eń soń
ǵı-besinshi bólimde 
optimizm ruwxı seziledi. Lirikalıq qaharmannıń oqıwshıda isenim ushqınların oyatıw
ǵa umtılıwı 
– shayirdıń dóretiwshilik niyetin ańlatadı. 
Xosh, teńiz súyiklim! Jaralı janday, 
Ólim halatında urasań hallas, 
Meniń qay
ǵım amfibiya adamday, 
Sensiz qırda jasap sawa bola almas. 
Bul úsh qılmıs qamalların buzıw
ǵa, 
Adamzat bir zor atlanıs qılajaq. 
Jańasha oylawdıń kúni qızıwda, 
Shınlıq tolqınları háwij alajaq.
Pikirdi bulay etip kontrastlıq rawajlandırıw ómir shınlı
ǵın ashıp beriwge qol keledi. 
Sebebi, ómir de kóbinese bir tegis rawajlanbaydı. Sonday-aq kórkem shı
ǵarmada pikirdiń bir
qıylılı
ǵı oqıwshını jalıqtırıwı da múmkin. Qosıqtaǵı jáne bir kózge taslanatuǵın nárse – onda 
pikirlewdiń analitikalıq usılı qatnasadı. Shayir ómirdi tek sırttan baqlawshı
ǵana emes, al onıń 
qubılısların izertlewshi de. Bul ja
ǵday shıǵarmanıń janrlıq sıpatına da tásirin tiygizedi. Qosıq – 
meditativlik-filosofiyalıq lirika.
Ibrayım Yusupovtıń 1997-jılı «Bilim» baspasında jarıq kórgen «Búlbil uyası» qosıqlar 
toplamına jaz
ǵan kiris maqalasındaǵı mına sózlerge hám qosıq qatarlarına itibar bereyik: 
«…oqıwshılar jámiyetshiligine shayirlıq sózdi súyiń, sonda kewliń yoshlı, násheli, peyliń keń, 
kókiregiń jaqsı sezimge bay, hujdanıń pák, ómiriń lázzetli boladı demekshimen». 
Ómir óter, biz qalarmız jasqada, 
Juldızlar sáwbetin buzbas hasla da. 
Bul ómirdiń kún kóristen basqa da, 
Ruwhıy lázzeti mazalı bolar. ... 
«Juldızlar menen sáwbetlesip», poeziya ummanınıń keńliginde erkin júzip ótken bul shayir 
shı
ǵarmalarınıń oqıwshıların sıyqırlap alatuǵın tilsimli kúshi nede degen soraw tuwıladı. 
Shayirdıń ózi aytqanınday, ol oqıwshılarına poeziyanı súyiwdi u
ǵındırıp jasadı, shıǵarmaları 
arqalı oqıwshıları menen sáwbetlesiwden sharsha
ǵan emes. Xosh, shayirdıń hám onıń 

---

12 
shı
ǵarmalarınıń xalıqlıq muhabbatqa iye bolıwınıń sırı nede? Birinshi gezekte shayir óz 
shı
ǵarmaları arqalı oqıwshıları qálbine jol taba aldı. Onıń shıǵarmalarında xalqımızdıń 
ulıwmalasqan obrazı sonday sheberlik penen jasaldı, shayir bul obrazdı milliy ornamentler 
menen bezedi, onı mehir nurı menen jaqtılandırdı, onnan hár kim ózin kórgisi keleri sózsiz. 
Naqıllarıń, sha
ǵıp kórsem, mańızdan. 
Juwabıysań zeyin suwın a
ǵızǵan. 
Atam sa
ǵan azamatlıq jan berip, 
Anam sa
ǵan miyrim sútin tamızǵan. 
Qara úyge kirse kim seni kiyip, 
Keldiń ergenekke sen zor
ǵa sıyıp, 
Pútin teri zaya bolmasın diyip, 
Babam bay
ǵus úye salǵan shógirme ... 
Súmelek qaynatpas mázi sán ushın, 
Úyret kelinlerge bunıń mánisin. 
Ata-baba dástúrlerin tanısın, 
Kim úyreter onı ózińnen óńge? 
Aman bol, súmelek qaynatqan jeńge. 
Bul qatarlar shayirdıń hámmege belgili shı
ǵarmalarınan alındı. Ana tili–bul hár bir 
millettiń milliyligin belgileytu
ǵın baslı belgileriniń biri. Onı taza halında kelesi áwladqa jetkeriw 
sol millettiń wazıypası. Shayir onıń o
ǵada muqaddes túsinik ekenin obrazlı hám tásirli jetkergen. 
Shayirdıń pikirlew dúnyası júdá keń. Ol bir kórkem detal arqalı-aq úlken mazmundı bere aladı. 
Máselen, shógirme – bul qaraqalpaqlardıń milliy bas kiyimi. Usı shógirmege ba
ǵıshlanǵan 
qosı
ǵında pútkil bir xalıqtıń ótmishin, tariyxın ashıp beredi. Sonday-aq, sol xalıqtıń milliy 
xarakterin jarata al
ǵan. («Pútin teri zaya bolmasın deyip, Babam paqır úye salǵan