Òzbekstan respublikasi joqari hàM Òrta arnawli bilimlentiriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq màmleketlik universiteti sirtqi bólim Ekonomika fakulteti Makro ekonomikaliq analiz hám prognozlastiriw pàninen Kurs jumisi Tema: Xalıq aralıq miynet

5. Milliy ekonomikanıń koefficientler, teń salmaqlılıqı hám cikllı rawajlanıw xarakteristika

Milliy ekonomika daǵı teń salmaqlılıq onıń to'rli tárepleri hám tarawları ortasında mutakasiblik bolıwın talap etedi. Ekonomikalıq sáykeslik ekonomikanıń túrli hám sapa tárepten málim uyqaslıq bolıwı bolıp tabıladı. Bunda teńlik bolıwı shárt emes. Olar uyqas keliwshi (2:3, 5:3, 3:1) koefficientlerde bolıwı múmkin.

Makroekonomika júdá quramalı process bolıp, olar ortasındaǵı proporcional túrleri de kóp boladı. Olardı barlıǵın birlestiriwtirib tómendegi gruppaların sáykesliktiń quramına keritishi múmkin:
1. Umumekonomikalıq xarakter degi sáykeslikler. Buǵan milliy dáramat daǵı strukturalıq bólimler: tutınıw fondı hám jiynaw fondı ortasındaǵı ; xalıqtıń dáramatları menen ǵárejetler ortaındaǵı sáykeslik; ekonomika daǵı tavar hám xızmetler massası menen pul massası ortasındaǵı sáykesliklerdi mısal etip kórsetiw múmkin.
2. Tarmaqlararo sáykeslikler. Milliy ekonomikanıń teń salmaqlılıqın támiyinlewde tarmaqlararo sáykeslikler bólek orın to'tadi. Xalıq xojalıǵında bir tarmaqta jaratılǵan ónim basqa tarmaqta tutınıw etiledi yamasa sońı ónimge aylantırılıp óz qarıydarsın tabadı. Mısalı, awıl xojalıq ónimleriniń kópshilik bólegi (paxta, g'alla, nawqan, sút hám h. z.) sanaatınıń tiyisli tarmaqlarında qayta isletilinip, sońı ónimge aylantırıladı hám qarıydarlıq tovarları bazarına shiǵarıladı. Óz gezeginde sanaattıń islep shıǵarıw quralları jaratatuǵın tarawlarınıń ónimleri ekonomikanıń basqa tarmaqları (awıl xojalıǵı, kurilish hám h. z) sáykesliklerine sanaat menen awıl xojalıǵı hám iqtisiyotning basqa tarmaqları o'tasidagi sáykeslikleri mısal boladı hám olar bir-birleri menen ajıralmas baylanıslılıqta boladılar.
3. Tarmaq ishindegi sáykeslikler. Tarmaq ishinde sáykeslik bolsa, tarmaqlararo sáykeslik payda boladı. Tarmaq ishindegi sáykeslikler bólek alınǵan tarmaq quramındaǵı tarawdıń hám islep shıǵarıwlar ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatadı. Mısalı, sanaattıń islep shıǵarıw quralları hám tutınıw buyulari islep shıǵaratuǵın tarawları, awıl xojalıǵın dıyxanshılıq hám sharbashılıq tarawları ortasındaǵı sáykeslikler hám h. z. Usınıń menen birge aytıp ótilgen tarawlardıń ishindegi strukturalıq bólindileri ortasındaǵı da baylanıslılıq bolıwı zárúr. Mısalı, sanaattıń qazib alıw hám qayta islew tarmaqları, sharbashılıqtıń sút hám gusht islep shıǵarıw tarawları ortasındaǵı hám basqalar.
4. Aymaqlıq (territorial) sáykeslikler. Ekonomikalıq rawajlanıw mámleket ayırım aymaqları ortasındaǵı baylanıslılıqtı da taqazo etedi. Aymaqlar ortaisdagi sáykesliklerdiń mámleket ekonomikalıq rivoida zárúrli rol oynaydı. Mısalı, wálayat, rayon, qala birlikleri bir-birine ekonomikalıq hám shólkemlestirilgen tárepten baylanıslı boladı. Olardıń baylanıslılıǵı qánigeliklesiw, islep shıǵarıw nooperatsiyasi hám komunikatsiya kózqarastan qaralsa, bul baylanıslılıqtıń áhmiyeti ayqın kórinedi.
5. Mámleketlikleraro sáykeslikler. Bul sáykeslikti eki jaǵday talap etedi. Birinshiden, dúnyanıń kópshilik mámleketleri xalıq aralıq miynet bólistiriwi arqalı bir-biri menen baylanısqan, ekinshiden, sol baylanıslılıq arqalı milliy islep shıǵarıwdıń bir bólegi shet eliwler tárepinen satıp alınǵan zat etiledi yamasa milliy islep shıǵarıwshılar óz tutınıwınıń bir bólegin shetten keltiriletuǵın ónimler esabına qaldıriladi.
Milliy islep shıǵarıwdıń muvazanatli rawajlanıwın támiyinlep barıwdan tómendegiler názerde tutıladı :
- mámlekette ámeldegi bolǵan ekonomikalıq resurslardan nátiyjeli paydalanǵan halda jámiettiiń mútajliklerin tolıqlaw qandirib barıw.
- tolıq bántlikke erisiw, yaǵnıy miynet etiwge uqıplı bolǵan hám islewdi qalelaganlarni tolıq hám nátiyjeli jumıs balan támiyinlew.
- bahanıń salıstırmalı birvarorligiga erisiw jáne onı inflyatsiya tásirinen holi qılıw.
- ekonomikanıń bir ırǵaqta ósip barıwın jetkilikli dárejede investitsiya menen támiyinlew hám muomiladagi pul massasına baylanıstırıp barıw.
- kirip hám importtı muwapıqlastırıw tiykarında sırtqı sawda balansınıń aktivligine erisiw.
Kursatib ótilgen maqsetlerge erisiwge kisiler ıntıladı, lekin mutloq teń salmaqlılıqǵa erisiw múmkin emes, ol buzib hám qaytaldan tiklenip turıwı arqalı ekonomikalıq ósiw tegis emes baradı.

Ekonomika turaqlı rawajlanıw ushın onıń tárepleri ortasında mu'lum teń salmaqlılıq bolıwı kerek. Ekonomikalıq teń salmaqlılıq dep ekonomikalıq processler, hádiyselerdiń eki yamasa bir neshe tárepiniń bir-birine uyqas kelgen jaǵdayına aytıladı. Bunda process hám hádiyselerdiń tárepleri degende islep shıǵarıw hám tutınıw, tarmaqlar, ekonomikalıq aymaqlarda bolıp atırǵan ózgerisler túsiniledi. Teń salmaqlılıq haqqındası hám ulıwma xarakter degi bir qatar teń salmaqlılıqlar sistemasın óz ishine aladı.

Jeke teń salmaqlılıq - bul eki óz-ara baylanıslı bolǵan ekonomikalıq muǵdarlar yamasa ekonomika tárepleriniń muǵdaran teń keliw. Mısalı, islep shıǵarıw hám tutınıw, xalıqtıń satıp alıw uqıpı a tavar usınısı máseleleri, byudjet dáramatları hám ǵárejetleri, bólek tovarlarǵa talap hám usınıs ortasındaǵı teń salmaqlılıqlar kórinisinde júzege shıǵadı.
Prezidentimiz Islam Karimov ta'kidlb ótkenleri sıyaqlı : “... ishki bazarda talap menen usınıs ortasında sáykeslikke erisiw, yaǵnıy shıǵarılǵan pul muǵdarı menen oǵan satıp alınatuǵın buyımlar úlesi ortasında tuwrı koefficientti támiyinlew ideya úlken rol oynaydı... ..” [1].
Ulıwma teń salmaqlılıq - barlıq mútajlikleri hám milliy islep shıǵarıw kóleminiń óz-ara teń keliwin ańlatadı. Bul teń salmaqlılıq bazar sharayatında, jalpı talap hám jalpı usınıstıń teń keliwinde kórinedi. Bul birtalay shárt-shárayatlardı talap etedi:
Birinshiden, bul social maqsetler hám ekonomikalıq múmkinshiliklerdiń uyqas keliwi bolıp tabıladı.
Ekinshiden, ekonomikalıq teń salmaqlılıq mámleket degi barlıq ekonomikalıq resurslardan nátiyjeli paydalanatuǵın xojalıq mexanizmin taqazo etedi.
Úshinshiden, teń salmaqlılıqlı óndiristiń strukturalıq dúzilisine sáykes keliwi kerekligin ańlatadı.
Tórtinshiden, ekonomikada teń salmaqlılıqtıń ulıwma shárt-shárayatları bolıp, bazar teń salmaqlılıqı, (óndiristiń ulıwma strukturalıq to'zilishi) yaǵnıy barlıq tiykarǵı bazarlar (tovarlar, resurslar, jumısshı kúshi hám hakozolar) de talap hám usınıs teń salmaqlılıqǵa erisiw xızmet etedi.
Ekonomikalıq teń salmaqlılıq erkin báseki bazarında barlıq qarıydarlar teńligi, ekonomikalıq jaǵday turaqlılıǵın sıyaqlı qatar shárt-shárayatlardı da taqazo etedi. Qullası, makrodarajada ulıwma ekonomikalıq teń salmaqlılıq - bul mámleket pútkil ekonomikanıń proporcionallıǵı bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq teń salmaqlılıq dárejesin anıqlawda tiykarınan eki óz-ara baylanıslı usıldan paydalanıw múmkin:
Jalpı sarp etiwler hám islep shıǵarıw kólemin salıstırıwlaw usılı.
Jiynaw hám investitsiyalardı salıstırıwlaw usılı.
Tolıq bántlik sharayatında jalpı sarp etiwler SIM kólemi menen uyqas kelmewi múmkin. Bul uyqas kelmaslik retsession (krizis hám tug'rilik fazasın ańlatadı ) yamasa inflyatsion farqda ańlatpalanadı.
Fond hám investitsiyalardı salıstırıwlaw usılınıń mánisi sonda, islep shıǵarılǵan ónimdiń harqanday kólemi soǵan uyqas dáramat kólemin beredi. Biraq xalıq bul paydanıń bir bólegin tutınıw etpesten jiynawag qoyıw múmkin. Jiynaw, sarp etiwler-dáramatlar aǵımınan potentsial sarp etiwlerdi alıp qoyıw esaplanadı. Bunda fondga qoyılǵan aqsha investitsiyalar menen tolıq qoplansa, jalpı sarp etiwler islep shıǵarıw kólemine teń boladı. Investitsion sarp etiwlerdiń kóbeyiwi, islep shıǵarıw kólemine hám dáramat dárejesiniń ósiwine alıp keldi. Bul óz-ara nátiyje multirlikator nátiyjesi - bul sap milliy ónim degi ózgeriwdiń sarp etiwler degi (investitsiyalardagi) ózgeriwge qatnası. “Ǵárejet hám nátiyje”larni salıstırıwlaw usılında islep shıǵarıwǵa etilgen ekonomikalıq resurs ǵárejetleri muǵdarı alınǵan ónim kólemi menen salıstırıwlanıp teń salmaqlılıq dárejesi uyreniledi.

Dúnyadaǵı barlıq mámleketler ekonomikalıq hám bahalardıń turaqlı dárejesine erisiwge háreket etediler. Lekin ekonomikalıq ósiw bir tegis hám úzliksiz bolmaydı, ol ekonomikalıq biyqararlıq dáwirleri menen uzilib turadı. Ekonomikalıq ósiw ketidan mudami páseńlew kelip turadı. waqıtı -waqıtı menen ob'ektiv nızamlardıń ózgertirip bolmaytuǵın tásiri ositida tákirar islep shıǵarıw háreketinde úzilisler payda boladı jáne bul úzilis ekonomika uyqaspawshılıqlerdiń keskin formada kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı. Bunda ekonomikada júz beretuǵın ózgerisler udayı tákirarlanatuǵın túrde ruy berip, ekonomikalıq jaǵdayınan yamasa bir krizistan ekinshisi baslangunga shekem tákirarlanıp turatuǵın tolqınsimon háreketi tushiniladi. Cikl krizis, turaqlılıq, jonlanish, rawajlanıw keńisliklerin óz ishine aladı.

Krizis - islep shıǵarıwdıń tómenlewinde ańlatpalanadı hám cikldıń belgilengenler etiwshi ańlatpası bolıp tabıladı. Ol bir ciklı aqırma jetkezip, taǵı anıq túrde krizis menen to'gaydigan jańasınıń baslanıwına tiykar saladı, krizis jaǵdayda tiykarǵı kapitaldıń artıqsha jiynalıwı onıń hámme funktsional shakillarida kórinetuǵın boladı.
Krizistan keyin turaqlılıq kelediki, onıń dawamında ekonomikalıq aktivlik jonlanishi ushın sharayatlarda vujudga keliwi aqırma jetedi.
Jonlashish fazasınıń baslanıwı azı-kóbi dárejede turaqlı islep shıǵarıwdıń keńeyiwine ótiwin ańlatadı.
Rawajlanıw fazasında jumısshı kúshine bolǵan talaptıń artpaqtası jumıssızlıqtıń anaǵurlım azayıwına halda jumıs haqining ósiwine alıp keledi, bunıń áqibetinde tutınıw tovarlarına tólewge shekem talap kengayadi.
Ekonomikalıq krizis dep islep shıǵarıw kóleminiń keskin túsip ketiwine aytıladı.
Daǵdarıstıń sebebi sonnan ibarat, jámiyette islep shıǵarılǵan tovarlar massası tólewge qabil talapǵa uyqas kelmeydi (odan asıp ketedi yamasa kem boladı ) qaladı. Ekonomikalıq krizisqa ishki hám sırtqı faktorlar tásir etedi.
Sırtqı faktorlar :
- urimlar, revolyuciyalıq ózgerisler hám basqa siyasiy larzalar;
altın, uran, neft hám basqa qımbatlıq resurslar iri kánlerdiń ashılıwı ;
jańa aymaqlardıg ashılıwı hám bul menen baylanıslı túrde xalıq migiratsiyasi;
jer sharı xalqı sanınıń ózgerip turıwı ;
social islep shıǵarıw quramın tupten ózgertiwge ılayıq bolǵan texnologiya, izertlewler hám innovatsiyalardaǵı qúdiretli ózgerisler.
Ekonomikalıq cikllerdi sırtqı faktorlardıń bar ekenligi menen túsintiriwshi teoriyaler eksternal teoriya dep ataw qabıl etilgen.
Internal teoriya ekonomikalıq tsikillarni ekonomikalıq sistemanıń ózine tán ishki faktorlar to'g'diradi dep hioblaydi.
Ishki faktorlar :
- jeke tutınıwdıń ózgeriwi (qısqarıwı yamasa keńeyiwi);
- investitsiyalar, yaǵnıy islep shıǵarıwdı keńeytiw, onı jańalaw hám jańa jumıs jayların vujudga keltiriwge jóneltiriletuǵın aqshalar kólemi;
- islep shıǵarıw, talap hám usınıslar kólemine tásir kórsetiwge qaratılǵan mámlekettiń ekonomikalıq siyasatınıń ózgeriwi.

Ekonomika daǵı krizislardan bar kórinis yamasa onıń bir túri strukturalıq krizislar bolıp tabıladı. Strukturalıq krizislar menen ekonomikalıq terbelisler hám sonday-aq ekonomikalıq aktivliktiń máwsimiy terbelisleri de ámeldegi boladı. Mısalı, bayramlar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúnindegi satıp alıw, qarıydarlıq tovarlardıń aktivlik súwretinde, tiykarınan usaqlap satıw sawdager sezilerli hár jıllıq terbelislerge alıp keledi. Awıl xojalıǵı, avtomobil sanaatı, qurılıs da qnday bolıp tabıladı dárejede máwsimiy terbelislerge dús boladı.

Awıl xojalıǵı daǵı ekonomikalıq krizislar agrar krizislar dep ataladı. Agrar krizislar tómendegi sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı :
Awıl xojalıq ónimlering koefficient artıqsha islep shıǵarılıwı, onıń sotilmay qalǵan júdá úlken rezervlarining toplanıwı ;
Bahalardıń tómenlewi, dáramatlar hám paydalarnig azayıwı ;
Fermerlerdiń ǵalabalıq túrde xanavayron bolıwı, olardıń qarızların artpaqtası.
Awıl xalqı ortaında jumıssızlardıń kóbeyiwi.
Birinshi agrar krizis ótken ásirdiń 70 jıllarında baslanıp, hár túrlı shakillarda 90 jıllarda ortasıǵa shekem dawam etken edi.
Ekinshi jáhán urıwınan keyin, xalıqtıń satıp alınǵan zat qábileti jada tómenlep ketken sharayatta, 1920 jıl báhárinde keskin agrar krizis baslanıwına shekem dawam etdi. Úshinshi agrar krizis 1948 jıldan baslanıp, 80 jıllarǵa shekem daom etdi.
Agrar krizislardıń sozılıp ketiwinig tiykarǵı sebepleri tómendegiler:
a) jerge jeke múlk monopoliyası sharayatında, ol awıl xojalıq islep shıǵarıwdıń rawajlanıwıa sanaatqa salıstırǵanda orqada qalıwı talap etedi;
b) jer rentasining ámeldegi bolıwı jáne onıń úzliksiz súwrette ósip barıwı. Jer rentasining, áwele absolyut rentasining kóbeyiwi awıl xojalıq ónimlerin qımbatlashtirib jiberedi, bunıń nátiyjesinde onı satıw qıyınlasadı.
v) kóplegen mayda dıyxan xojalıqlarınıń majud bolıwı.
Agrar krizislar cikllı xarakterge iye bolmaydı, awıl xojalıq ónimleriniń artıqsha islep shıǵarıw absolyut xarakterge emes bálki salıstırmalı xarakterge iye. Qullası, krizis ruy bergen mámleketlerde millonlab kisiler turaqlı súwrette ashlıqta jasaydılar.

Juwmaq

Texnologiyalar asri bolǵan XXI asirde miynet bólistiriwi dúnya mámleketleri ekonomikasında júdá zárúrli orın iyelep atır. Rawajlanǵan mámleketlerde rawajlanıp atırǵan mámleketliklerge salıstırǵanda islep shıǵarıw, sanaat, jumısshı kúshi potencialı sezilerli dárejede joqarı. Biziń mámleketimiz rawajlanıp atırǵan mámleket bolǵanlıǵı sebepli óz iqisodiyotida jetik kadrlarǵa, rawajlanǵan texnologiyalarǵa álbette mútáj. Milliy ekonomikanı rawajlandırıw ushın ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerden kerekli tarawlar boyınsha kadrlardı hám texnologiyalardı bir qansha waqıtqa tartıw kerek boladı. Málim bir jańa tarawdıń jolǵa qoyılǵannan keyin bul tarawdıń boyınsha kadrlar jetistiriwdi jolǵa qoyıw kerek. Ózimizdi kadrlar shıqqannan keyin shetten kelgen kadrlar menen shártnamanı tugatib sol tarawdın tolıqlıǵınsha ózlestirip alsa baladı.

Xalıq aralıq miynet bólistiriwi milliy ekonomikaǵa bir qansha múmkinshilikler beredi. Bul múmkinshilikler:
• Mámlekette joq bolǵan tarawdı maman kadrlar járdeminde ózlestiriw;
• Salıstırǵanda qalaq bolǵan tarawlardı rawajlandırıw ;
• Mámleket aymaǵında joq bolǵan tábiy resurslar, ekonomikalıq resurslarǵa ıyelew;
• Is'temoldan artıqsha bolǵan resursların, tovarlardı kirip etip payda alıw
Xalıq aralıq miynet bólistiriwi milliy ekonomikaǵa múmkinshilikler beriw menen bir qatarda bir qansha kemshilik hám abaylardı da ro'baaro etedi.
Bunday abaylar onsha kúshli abay bolmasada milliy ekonomikaǵa bir qansha zálel keltiriwi múmkin. Bularǵa mısallar : sırt el tovarları, ónimleri úlesi kóbeyip milliy ónimlerge bolǵan talaptı joq etiwi múmkin. Shetten ónim import etkende shettegi jetkezip beretuǵınlardıń shártlerine qaray shártnama dúziledi. Bunda álbette olar óz paydasın oylap shártler belgileydi.