Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq, nef-gaz sanaatı salasında -da qatar ózgerisler ámelge asırıldı

3. NEFT QUDIQLARINDA QUM TIQINLARININ’ PAYDA BOLIWINA QARSI GU’RESIWDIN’ TEXNIKASI VA TEXNOLOGIYASI
3. 1. Qum shıǵındılarınıń payda bolıw sebepleri
Qudıq stvoliNa qumınıń toplanıwı tosiq , kem tsementlengen taw jınıslarınıń qudıq tubi aldı zonasında jemiriliwi nátiyjesinde, qudıqtaǵı suyıqlıqtıń filtrleniwinen payda boladı. Qudıq tubi aldı zonasındaǵı taw jınıslar malum muǵdarıdaǵı basım hám filtratsiya tezliginde filtrleniwshi suyıqlıqtıń tásirinen jemiriledi. Qum tıǵınlarınıń payda bolıwına qarsı gu’restw tómendegi usıllar qollanıladı :
- qudıqtan suyıqlıq alıwdı tártipke salıw ;
- shuqirliq nasostıń qabıllaytin orninda yamasa nasos -kompressor trubaları bashmg’inda qumdi perporatsiya qılıw ushın qorǵaw úskenesinen paydalanıwı ;
- tóplanǵan qumdı jer júzine shıǵıwı ;
- qudıqta qum yamasa tsementlewshi elementlerdıń toplanıwın eskertiw ushın arnawlı filtrlerden paydalanıw ;
- qudıqtaǵı qumdı úzliksiz túrde juwıw.
3. 2. Qudıq stvollarini qum tıǵınlarınan tazalaw
Ko’binshe qudıqlardı isletiwde qudıq tubida qum tıǵınları payda boladı. Bos qumnan dúzilgen neft' qatlamlardi ekspluataciya qılıp atırǵan qudıqlarda qum tıǵınlarınıń qalıńlıǵı 200-400 metrge shekem jetiwi múmkin. Qum tıǵını pútin qum ústin kóriniste boladı. Ayırım jaǵdaylarda tıǵın tákirarlanıp turatuǵın qum, suyıqlıq hám gaz ústinlerinen shólkemlesken boladı. Bunday tıǵınlar patronli tıǵınlar dep ataladı. Eger qudıq tubida qum tıǵını payda bolsa qatlamnan neft aǵımı bolmaydı hám qudıq isten toqtaydı. Qudıqtıń islewin qayta tiklew ushın qum tıǵını jónge salıw etiliwi hám qudıqta tóplanǵan qum shıǵarıp taslanıwı kerek. Qudıqtaǵı qum tıǵınlar, jelonkalar járdeminde shiǵarıladı. Ápiwayı jelonka diametri 75-100 mm, uzınlıǵı 8-12 m bolǵan trubadan tayarlanǵan. Jelonka qudıqqa jıp járdeminde túsiriledi. Jelonka qum tıǵınına 10 -15 m qalǵanda mator shıǵırli toqtatqishti bosatadi hám jelonka óziniń salmaqlıq kúshi menen qum tıǵınına urıladı. Keyin to'sqich (qaqpaq ) ashıladı hám bir neshe muǵdardaǵı qum jelonkaga kiredi. Jelonkaning tolıwı ushın ol bir neshe ret qum tıǵınına urıladı. Ápiwayı jelonkadan tısqarı porshen tásirli jelonkalar da qollanıladı. Ol jaǵdayda qudıq tubinen qumdi tutıw ushın vakum payda etiledi. Odan tısqarı avtomatikalıq jelonka qollanıladı. Onıń islew tártibi qudıq tubinde hám jelonka jumısshı boslig’inda basımnıń keskin ózgeriwin shólkemlestiriwden ibarat. Qum tıǵınların burǵılawda trubasız gidrobur isletiledi.
Gidroburdin’ texnikalıq tariypi:

Ulıwma uzınlıǵı, m	9, 8
Tısqarı diametri, mm	90
148 mm li trubalar birikpesiniń bir Reysdegi
maksimal ónimliligi, m	1.5
Jelenkanin’ paydalı sıyımlılıqı, l	25
Nasos plunjerinin’ júriw uzınlıǵı, m	1.2
Plunjer diametri, mm	88
Plujerdin’ teoretik kólemi, l	3.17
Tartar jıptıń diametri, mm	15

Gidrobur qudıqqa polat jıp járdeminde túsiriledi. Onıń járdeminde 2000 m shuqirdag’I daǵı qum tıǵınların burǵılaw múmkin. Gidrobur tómendegi buwınlardan shólkemlesken (3. 1.-su'wret).

3. 1.-su'wret. Qum tıǵının buzıwǵa xızmet etetuǵın soqqi túrindegi dolota 1; qum jiynawshi jelonka 2; qudıq aldı zonasında suyıqlıq aylanıwın támiyinleytuǵın plunjer nasosı 3.Gidroburdin’ islew tártibi tómendegishe: qudıq tubine ásbap túsip ketkennen keyin (3. 1., a súwret) a) plunjer nasosı 4 óziniń salmaqlıq kúshi hám dvigatel tómenge urǵan daǵı inertsiyasi korpustan 5 suyıqlıqtı qaptal tegis tosqish (qaqpaq ) 6 tesikleri arqalı qisadi. Instrumentlerdi qudıqtan kótergende (3. 1., b súwret) plunjer jıljıydı. Nátiyjede sharıkli tosqich 8 arqalı jelonka korpusınan 7 suyıqlıqtı jıljıtıw júz beredi . Bir waqtıniń ózinde jelonkag’a oraylıq truba 9 arqalı qudıq tubindegi doloto 10 astinan suyıqlıq sirqiladi . Qudıq tubinen suyıqlıq kóterilgande ózi menen qum bólekshelerin de alıp shıǵadı. Qum oraylıq trubadan shıqqannan keyin, aǵıs tezliginiń keskin tómenlewi nátiyjesinde jelonka keyin sho’gedi . Qudıq tubiga bir neshe ret soqqi berilgennen keyin jelonka qumg’a toladi.
Qudıq stvollarin qum tıǵınlardan jelonka hám gidroburlar menen tazalaw uzaq hám kem nátiyjeli process esaplanadı. Sebebi jelonkanin’ hár bir reysinde jer ústine qum júdá kem muǵdarda shıǵadı. Odan tısqarı jipler esiliwi , jıptıń súykelisiwi nátiyjesinde isletiw trubalar birikpesi jaramsız halǵa keliwi múmkin. Sol sebepli bunday usıllardan qum tıǵını onsha qalıń bolmaǵan, tereńligi kishi bolǵan qudıqlarda paydalanıwı usınıs etiledi.
Qudıqtaǵı qum tıǵınlardı saplastırıwda suw yamasa neft penen juwıw usılı jaqsı nátiyje beredi. Onıń ushın qum tıǵınına shekem juwıw trubalar birikpesi túsiriledi. Bul trubalar yamasa truba sırtqı boslig'i arqalı úlken basım astında suyıqlıq aydaladi. Keyin aǵıs tásirinde qum tıǵınları juwıladı. Juwılǵan jınıslar suyıqlıq aǵımı menen birge isletiw trubalar birikpesi hám juwıw trubalar birikpesi arasındaǵı kesim boslig’inan kóteriledi. Bul usıl menen juwıwda suyıqlıq trubaǵa aydaladi. Juwılǵan jınıs hám suyıqlıq isletiw trubalar birikpesi hám juwıw trubalar arasındaǵı trubalar arasında bosliqtan kóteriledi. Bul usıl menen qum tıǵının juwıwda, juwıw trubani tómenge sonday túsiriw kerek boladi , onıń bashmaqlari hámme waqıt tıǵın ústinde turıwı kerek. Trubaǵa suyıqlıq juwıw liniyasi, stoyak, shlang hám vertlyug arqalı nasos járdeminde aydaladi. Kóterilip atırǵan suyıqlıq aǵımı juwılǵan jınıslar menen birge trubalarara boslig'i boyınsha kóteriledi hám qudıq awızı aldına ornatılǵan yashikag’a quyıladı. Keyin ol tarnov arqalı tolg’anshi ag’adi .Turbalardin’ tıǵınınıń juwılıw processinde truba daǵı vertlyug yamasa flanets qudıq awızına jetpegenshe juwıw trubası aste ol ta’repke túsiriledi. Odan keyin truba sırtqı boslig'inan taza suyıqlıq shiqpag’ansha aydaladi.
Tuwrı juwıwdıń kemshiliklerinen biri bul kóteriluvchi suyıqlıq aǵımı tezliginiń tómenligi, nátiyjede juwılǵan qum jer ústine aste kóteriledi. Úlken diametrli isletiw trubalar birikpesinen kóterileip atırǵan suyıqlıq aǵımı tezligi úlken bóleksheli qumdı alıp shıǵıp ketiwge jetkilikli bolmawi múmkin. Teris juwıwda juwıw suyıqlıǵı isletiw trubalar birikpesi hám juwıw trubalar birikpesi arasındaǵı sheńber boslig'ina aydaladi, juwılǵan jınıslar bolsa kóteriw trubaları boyınsha kóteriledi. Teris juwıw tuwrı juwıwǵa salıstırǵanda bir neshe avzalliqlarga iye. Birdey ónimdi juwıw nasosı menen teris juwıwda kóterilip atırǵan aǵımnıń tezligi tuwrı juwıw daǵı aǵıs tezligine salıstırǵanda bir neshe ret úlken. Qum tıǵınların jónge salıw joqarıda belgilengen jaǵdayǵa baylanıslı.
Trubalardıń tutılıwı tolıq jónge salıw talab etiledi. Sebebi kóterilib atırǵan jınıslar juwıw trubası arqalı ótedi. Trubalar arasında bosliqta bolsa taza suyıqlıq háreket etedi.
Teris juwıwdı nasostıń kishi basımında, qumdi shıǵarıwǵa talap etilgen aǵıs tezligin onsha úlken bolmaǵan suyıqlıq sarplap ámelge asırsa boladı. Aǵımnıń kúshli juwıw tásiri talap etilse, júdá tıǵız tıǵınlardı saplastırıwda teris juwıw usılın qóllaw múmkin eamas. Bunday jaǵdaylarda ulıwmalasqan (kombinirovanniy) juwıw usılı qollanıladı. Bul usılda nasostan juwıw suyıqlıǵı gezekpe-gezek juwıw trubanin’ hám truba sırtqı boslig'ina uzatıladı. Tıǵındı juwıw ushın juwıw suyıqlıǵı trubaǵa aydaladi hám tuwrı juwıw ámelge asıriladı. Kombinlesken juwıw teris juwıwǵa salıstırǵanda quramalı, lekin tıǵız tıǵınlardı shıǵarıwda talay nátiyjeli.
Juwıw suyıqlıǵı átirapında suw, neft' hám kem muǵdarda gilli eritpeler qollanıladı. Suw eń qolay hám arzan juwıw agenti esaplanadı. Sebebi suwdı qudıqqa uzatıw júdá jeńil, ol órtga qawip-xatersiz, odan paydalanıwda arnawlı tarnov sisteması hám tındırǵısh talap etilmeydi, isletilgen suwdı tuwrıdan-tuwrı kanalizaciyaǵa jóneltiriw múmkin. Lekin kópshilik waqıtta suwdan paydalanıw qudıqlardı ózlestiriw hám isletiw procesin tásirlentiredi, taǵı qum tıǵınınıń payda bolıwına alıp keledi. Sol sebepli juwıw suyıqlıǵın tańlaw qudıq xarakterine baylanıslı. Saz eritpeleri qudıqta úlken basımlı fantanlanıw júz bergende suyıqlıqtıń joqarı tıǵızlıǵın ustap turıwda qollanıladı.
Qudıqtıń filtrli zonasın juwıwda juwıw suyuklig’inin’ kúshli jutılıwı júz beredi , aylanıw toqtaydı hám qayta tiklenbeydi. Qum tıǵının jónge salıw ushın qudıqtı juwıwda hawa aralasǵan suyıqlıq qollap, teris juwıw usılında ámelge asıriladı. Bul usıl járdeminde truba sırtqı boslig'ina qısılǵan hawa menen tazalanadı yamasa qum tıǵını jelonka járdeminde shiǵarıladı. Odan tısqarı qudıqlardı juwıwda kóshpeli nasos qollanıladı. Ol mashina yamasa traktorga ornatılǵan hám olardıń dvigateli járdeminde isleydi. Bunday qurilma juwıw agregati dep ataladı. Juwıw agregati qudıq aldına ornatıladı, suyiqliqti uzatıw agregat dvigateli arqalı tártiplestiriledi.