Ózbekstan Respublikasınıńda nizamlardıń qabil etiliwi hám talim-tarbiya tarawina tiyisli nizam hujjetleriniń jetilistiriliwi

1.2.5. Bala huqıqlarınıń huqıqıy-normativ hújjetleri.

Salamat hám bilimli jas áwlad mámleket baylıǵı, millet keleshegin támiyinleytuǵın bekkem fundament esaplanadı. Jas áwlad keleshegi jolında ayrıqsha hám hárdayım ǵamxorlıq kórsetiw mámleketimizdiń baslı baǵdarı sıpatında belgilengen.

Mámleketimizde ǵárezsizliktiń dáslepki kunlerinen-aq Islam Karimov basshılıǵında jaslardıń talim alıwı hám salamatlıǵın bekkemlew ushın hár tárepleme qolay shart-sharayat jaratıwǵa úlken itibar qaratılǵan edi. Ǵárezsizlik jıllarında sosiallıq-gumanitar tarawda ámelge asırılıp atırǵan reformalar prosessinde xalıqtı sosiallıq jaqtan qollap-quwatlaw ushın ajıratılǵan mámleket qarjıları 5 esege kóbeydi, xalkımız turmıs dárejesi sezilerli ósti. Bunıń nátiyjesinde analar ólimshiligi 2 ese,balalar ólimshiligi 3 esege azaydı (Mayrifat gazetası 2011-jıl 11-sentyabr).Аtap aytqanda,“Balalardı saqlayıq“ xalıqaralıq shólkemi tárepinen dúzilgen dunya júzilik reytinginde Ózbekstan balalar salamatlıǵın bekkemlewge úlken ǵamxorlıq kórsetip atırǵan eń jetekshi on mámleket qatarınan orın aldı.
Mámleketimizde ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarınan-aq insan huqıqlarına tiyisli xalıqaralıq huqıqlardıń ulıwma tán alınǵan prinsiplerine tiykarlanıp, bala huqıqların qorǵaw sistemasın basqıshpa-basqısh reformalaw, bala huqıqlarına tiyisli xalıqaralıq huqıq normaların milliy nızamshılıqqa implementasiya qılıw nızamshılıǵına jedellestiriwge itibar qaratıldı.
Mámleketimizde er jetpegenlerdiń huqıq hám nızamlı máplerin ámelge asırıwda hám jas áwlad tárbiyası tarawında júdá kóplegen unamlı isler ámelge asırılmaqta.
Olardıń bilim alıwı, sport penen shuǵullanıwı, bir sóz benen aytqanda ózleriniń qábiletlerin tolıq rawajlandırıwı ushın mámleketimizde barlıq shárt-shárayatlar jaratılǵan.
Ózbekstanda Bala huqıqları boyınsha 100 den aslam nızamlar, Prezident pármanları, Ministrler keńesiniń qararları hám basqada normativ-huqıqıy xújjetler qabıl etilgen. Eń áhmiyetlisi, mámleketimizde bala huqıqları hám olardıń máplerin qorǵaw boyınsha kompleksli huqıqıy tiykarlar jaratılǵan. Ásirese, 2008-jıl 8-yanvarda ámelge kirgizilgen “Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında”ǵı Nızam Ózbekstanda Bala huqıqlarına tiyisli birinshi tariyxıy hújjet boldı. Bul Nızamnıń qabıl etiliwi, birinshiden, bala huqıqlarına tiyisli nızam hújjetleriniń kodifikasiyalawǵa tiykar bolıwǵa, ekinshiden BMShnıń "Bala huqıqları haqqında"ǵı konvensiyasında belgilengen bala huqıqların qorǵawǵa tiyisli xalıq aralıq standartlarǵa milliy nızamshılıqtıń sáykeslegin támiyinlewge xızmet etedi. Úshinshiden, bala huqıqların qorǵaw mexanizmin áshkara hám nátiyjeli bolıwı ushın bala huqıqların qorǵawdıń anıq kepilliklerin belgilep alıwǵa imkaniyat beredi. Sonday-aq, 2010- jıl 30-sentyabrde “Er jetpegenler ortasında qadaǵalawsızlıq xám huqıq buzarlıqlardıń profilaktikası haqqında"ǵı Nızamnıń ámelge endiriliwi bala huqıqları hám onıń máplerin qorǵawdıń huquqıy tiykarların jánede bekkkemleydi. Yaǵnıy bul ńızam er jetpegenlerdiń qadaǵalawsızlıǵın hám olar arasında huqıqbuzarlıqlardıń kelip shıǵıwınıń aldın alıwǵa qaratılǵan bolıp kompleks huqıqıy is-ilajlar sistemasın belgilep berdi. Sońǵı dáwirlerde olar basqıshpa-basqısh ámelge asırılmaqta. Mısal iretinde “Salamat áwlad jılı“(2000-jıl),“Аnalar hám balalar jılı“(2001-jıl), Hayallar hám ósip kiyatırǵan áwlad salamatlıǵın bekkemlew boyınsha qosımsha is-ilajlar haqqındaǵı mámleket baǵdarlamaları (2012-jıl),sonday-aq “Jaslar jılı “ (2008-jıl) hám “Bárkamal áwlad jılı“(2010-jıl),“Salamat bala jılı“ (2014-jıl),“Salamat ana hám bala jılı“ (2016-jıl)na baǵıshlanǵan mámleketlik baǵdarlamaları hám milliy háreket jobaları islep shıǵıldı. Búgingi kúnde balalar hám jaslar máseleleri mámleket siyasatınıń tiykarǵı dıqqat orayında. “Jaslarǵa baylanıslı mámleket siyasatı haqqında“ǵı (2016-jıl 15- sentyabr),“Balalardıń salamatlıǵına zıyan keltiriwshi xabarlardan korǵaw xaqqında“ǵı (2017-jıl 9-sentyabr),nızamlardıń qabıl etiliwi hám bunday zárur xujjetler elimizde insan xuqıqları, sonıń ishinde bala huqıqların hár tárepleme huqıkıy jaqtan qorǵalǵanlıǵın anıq kórsetip turıptı. Ózbekistan Respublikası Prezidentiniӊ Bala huqıqları kepillikleriniӊ jánede kusheytiriwge tiyisli qosımsha is-ilajleri haqqındaǵı qararı 2019-jıl 22- aprel kuni qabıl etildi. Bul qararda tiykarınan hámmeni qıynap kiyatırǵan bir neshe máseleler óz sheshimin tapqan .Máselen balalardıӊ óz huqıqların talap etiw ushın sud uyımların murajat etiw.
Ulıwma aytqanda, búgingi kúnde Ózbekstanda bala huqıqları hám máplerin qorǵaw boyınsha ózine tán milliy-huquqıy sistema qáliplesken bolıp, usı dáwirde mámleketimiz bul baǵdarda isenimli qádem taslap atırǵan mámleketlerdiń biri bolıp esaplanadı. Ne ushın Ózbekstanda bala huqıqlarına úlken itibar qartalıwı tómendegiler menen táriplew múmkin. Ózbekstan Respublikası xalqınıń 40% in 18 jasqa shekemgi bolǵan balalar quraydı, al 64% in bolsa, 30 jasqa shekemgi jaslar quraydı. Sol sebepli, insan huqıqları hám erkinlikleri tarawında mámleket siyasatınıń baslı baǵdarı balalar xám jaslardıń fizikalıq, intellektual hám ruwxıy rawajlanıwı ushın qolaylı hám eń jaqsı sharayatlardı jaratıw, sonday-aq kóp balalı shańaraqlardı, jetim balalardı hám shańaraq ortalıǵınan ayırılǵan balalardı hár tárepleme qollap-quwatlaw bolıp esaplanadı.
Mámleketimizde bala huqıqların qorǵawdıń huqıqıy bazası jaratılǵan. Sonı aytıp ótiwimiz kerek, ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Ózbekstan qosılǵan eń dáslepki xalıq aralıq shártnamalardan biri BMShnıń «Bala huqıqları haqqında»ǵı konvensiyası bolıp esaplanadı. Insan huqıqların qorǵawdıń nızamshılıq tiykarı eń dáslep Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında belgilengen normativ hám nızamlarǵa tayanadı. Milliy nızamshılıqtaǵı baslı baǵdarlardan biri-bul balalıqtı qorǵaw boyınsha BMSh nıń xalıqaralıq konvensiyaları qaǵıydaların implementasiyalawdan ibarat bolıp, bul baǵdarda YuNISEF benen aktiv birge islesiw alıp barılmaqta.
1992-jıl 8-dekabrde Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasınıń qabıl etiliwi, Ózbekstan «Bala huqıqları haqqında»ǵı Konvensiyanı ratifikasiyalanıwı hám bul xalıqaralıq hújjetti milliy nızamshılıǵımızǵa sáykesleslendiriw boyınsha 2007-jıl 23-noyabrde «Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında"ǵı nızamnıń qabıl etiliwi joqarıdaǵı iygilikli islerge nızamlı tiykar bolıp xızmet etpekte.
Mámleketimiz XMSh niń“Iske qabıl etiw ushın en kishi jashaqqında“ǵı (Jeneva, 1973 jıl 26 iyun)hamde Balalar miynetińawır turlerin qadaǵan etiw hám olarǵa shek qoyıw asıǵıs turde sharalar haqqındaǵı konvensiyaǵa (Jeneva, 1999 jıl 17 iyun) qosıldı ,bul hujjetler qaǵıydalarınan kelip shıqan halda óz májburiyatların orınlap kelmekte.
Sonıń menen birge, Xalıq bilimlendiriw, Den sawlıqtı saqlaw,Miynet hám xalıqtı sosiallıq qorǵaw ministrligi ,basqa ministrlikler hám shólkemler jergilikli hákimiyat organlarınıń shańaraqtaǵı ortalıqtan ayrılǵan balalardıń bilim alıwı ,emleniwi hám basqa da huqıqların qorǵaw boyınsha say-háreketlerin muwapıqlastırıw dawamında institusional mexanizmdi jolǵa qoyıw búgin aktual áhmiyetke iye bolmaqta. Bunda kompleks shólkemleraralıq komissiyanı dúziw, shańaraqtaǵı ortalıqtan ayrılǵan balalar tárbiyası menen shuǵıllanıwshı barlıq mámleketlik shólkemler nerv sisteması hám fizikalıq rawajlanıwdaǵı nuqsanı bar balalar ushın toparlarǵa bólip emlew baǵdarlamaların islep shıǵıw úlken áhmiyetke iye. Sonı atap ótiw lazım, mámleketimizde shańaraqlıq ortalıqtan ayrılǵan balalardıń huqıqların támiyinlew sisteması jaratılǵan.Xalıq bilimlendiriw ministrligine qaraslı bugingi kúnde jámi 25 mehribanlıq uyi, 2 balalar maydanshası, 6 balalar úyi, kem támiyinlengen hámde baǵıwshısın joǵaltqan balalar ushın mólsherlengen 18 mektep-internat hámde 88 arnawlı internat óz jumısın alıp barmaqta.
Ózbekstan Respublikasi Konstitusiyasınıń 64-statyasında «Аta-analar óz perzentlerin er jetkenge shekem baǵıw hám tárbiyalawǵa májbúr» dep belgilengen.
Ózbekstan Respublikası puqaralıq kodeksiniń 22-statyasında belgilengenindey balanıń huqıq hám nızamlı mápleri buzılǵanda, atap aytqanda sonıń ishinde ata-ana (olardıń biri) balanı tárbiyalaw xám bilim beriw boyınsha óz minnetlerin orınlamaǵan yaki lazım dárejesinde orınlamaǵanda yamasa ata-analıq huqıqlarınan paydalanǵanda bala óz huqıq hám nızamlı máplerin qorǵawın sorap, ǵamxorshı hám qáwenderlik organlarına, on tórt jasqa tolǵannan keyin bolsa óz betinshe sudqa arza beriw huqıqına iye. Bala huqıqların támiyinlewde Insan huqıqları ulıwma jáhán deklarasiyası, “Puqaralıq hám siyasiy huqıqları haqqında”ǵı hámde “Ekonomikalıq, sosiallık hám mádeniy huqıqlar haqqında”ǵı xalıqaralıq paktlerde bekkemlengen normalarǵa tayanadı. Sonıń menen birga, BMSh nıń er jetpegen balalarǵa ádil sudlawǵa tiyisli minimal standart qaǵıydaları (Pekin qaǵıydaları), BMShnıń er jetpegen balalar ortasında jınayatshılıqtıń aldın alıwǵa qaratılǵan dásturiy prinsipleri (Аr-Riyod baǵdarlaması prinsipleri) hám bashqa da usınıs etiletuǵın hújjetlerdi ádil sudlaw tarawında bala huqıqlarına tiyisli milliy nızamshılıqtı jetilistiriwde áhmiyetli orın tutadı.
Sonı da tastıyıqlaw orınlı, Bala huqıqların támiyinlewde puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organları hám mámleketlik emes kommersiyalıq emes shólkemleriniń qatnasıwı ózine tán ózgesheliklerge iye. Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organları hám mámleketlik emes kommersiyalıq shólkemleri balaǵa onıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin ámelge asırıwda hám qorǵawǵa kómeklesedi, balaǵa yaki onıń nızamlı wákiline huqıqıy, metodikalıq xabarlarǵa tiyisli hám basqa da járdem kórsetedi. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw onıń ata-anasınıń ornın basqarıwshı shaxslar, nızamda názerde tutılǵan halatlarda bolsa ǵamxorshı hám qayırqomlıq organı, prokuror, sud tárepinen ámelge asırıladı.
Bala huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mápleri buzılǵanda, sonıń ishinde ata-ana (olardan biri) yaki ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar balanı támiyinlewshi, tárbiya hám bilim beriw boyınsha minnetlerin orınlamaǵan yamasa lazım dárejede orınlamaǵanda ata-analıq hukıqların paydalanǵanda bala óz huqıqların qorǵaw ushın, óz betinshe ǵamxorshı hám qayırqomlıq organına xabarlasıwına haqılı. Juwmaqlaw ornında sonı aytıw kerek, Bala huqıqları húrmet etiw hám onı turmısqa endiriw kerek, ata- babalarımızdan bizge miyras bolıp kiyatırǵan bala tarbiyasınday aktual wazıypanı ámelge asırıwda áhmiyetli orın tutadı.
BMSh nıń “Bala huqıqları haqqında”ǵı Konvensiyası
"Bala huqıqları haqqında"ǵı Konvensiya BMSh Bas Аssambleyasınıń 1989-jıl 20-noyabrdegi 44/25-qararı menen qabıl etilgen. 1990- ıl 2- sentyabrde 49-statyaǵa muwapıq kúshke kirgen Ózbekstan bul Konvensiyaǵa ÓzRes Oliy Keńesiniń 1992-jıl 9-dekabrdegi N 757-XII Qararına muwapıq qosıladı. Ózbekstan Respublikası ushın 1994-jıl 29-iyulden kúshke kirdi. “Bala huqıqları haqqında"ǵı Konvensiya barlıq qatnasıwshı mámleket ushın Bala huqıqların támiyinlew hám qorǵawda tiykarǵı xalıq ara huquqıy hújjet bolıp esaplanadı.
Bul Konvensiyanıń 2-statyasında qatnasıwshı mámleketler bul Konvensiyada óz tásir sheńberinde bolǵan hár bir bala ushın kózde tutılǵan barlıq huquqlardı, hesh qanday kemsitiwshilersiz, rasası, jınısı, tili, dini, siyasiy yaki basqa da isenimleri, milliy, etnikalıq yamasa sosiallıq kelip shıǵıwı, materiallıq jaǵdayı, balanıń den-sawlıǵın hám tuwılıwın, onıń ata-anası yaki nızamlı ǵamxorshısı yaki qayırqomı, qandayda bir basqa jaǵdaylarǵa qaramastan, húrmet etedi hámde bul huqıqlardı támiyinlep beredi.
Qatnasıwshı mámleketler bala, onıń ata-anası, nızamlı ámeńgeri yaki basqa shańaraq aǵzalarınıń kóz-qarasları yaki isenimleri óz kórinisin tabatuǵın dáreje tiykarında kemsitiw yaki jazalawdıń barlıq túrlerinen balanıń qorǵawın támiynlew ushın hámme zárúrli is-ilajlardı kóredi.
“Bala huqıqları haqqında"ǵı Konvensiya shártnama kúshine iye bolǵan xalqaralıq huqıqıy hújjet bolıp, alǵı sóz, 3 bólim, 54 statyadan ibarat. Konvensiyanıń 1-42 statyası balalardıń huqıq hám erkinlikleri haqqında, 43-54-statyaları qatnasıwshı mámleketleriniń minnetleri haqqında.
“Bala huqıqları haqqında"ǵı Konvensiyanıń prinsipleri:
Balaǵa qaratılǵan hár qanday kemsitiwlerdiń aldın alıw; barlıq huqıqlar hesh qanday biykarlawsız bárshe balalarǵa qarata qollanıladı.
Mámlekettiń wazıypası – balanı kemsitiwdiń barlıq túrlerinen qorǵanǵanlıǵın támiyinlew hámde onıń huqıqların támiyinlep beriw ushın barlıq zárúr is-ilajların kóriw.
Balanıń máplerin hár tárepleme jeterli támiyinlew.
Balalarǵa barlıq is-háreketlerde balanıń máplerin jaqsıraq támiyinlewge birinshi dárejeli itibar beriledi. Eger ata-ana yamasa ámeńger shaxs bul wazıypalardı orınlay almasa, mámleket balanı onıń abadanshılıǵı ushın zárúr esaplanǵan qorǵaw hám ǵamxorlıq penen támiyinlew wazıypasın óz moynına aladı.
Balanıń jasap ketiwi hám salamat rawajlanıwın kepillew. Hár bir bala jasaw ushın ajıralmas huqıqqa iye hám mámleket balanıń jasap ketiwi hám salamat rawajlanıwı ushın múmkin bolǵan joqarı dárejede imkaniyat jaratıp beriw minnetlemesin aladı.
Balanıń huqıqların tán alıw. Bala óziniń pikirin erkin sáwlelenidiriw huqıqına iye, atap aytqanda, balaǵa tiyisli hár qanday talqılaw waqtında onıń pikiri itibarına alınıwı shárt.
Juwmaqlap aytqanda, “Bala huqıqları haqqındaǵı” Konvensiya jas áwladtı fizikalıq hám ruwxıy jaqtan kámalǵa keltiriw hám de olardıń huqıqların qorǵawda áhmiyetli orın tutadı. Bul Konvensiyaǵa qatnasıwshı mámleketlerdiń barlıǵı buǵan ámel etiwi hám de milliy nızamshılıǵın beyimlestiriwi kerek.
Ózbekstan Respublikasınıń “Bala huqıqlarınıń kepilleri haqqında” ǵı Nızamdı bul Konvensiyaǵa tolıq juwap bere aladı dep ayta alamız.
“Bala huqıqlarınıń kepilleri haqqında” ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamı.
Bul Nızamnıń maqseti Bala huqıqlarınıń kepillikleri tarawındaǵı qarım-qatnaslardı tártipke salıwdan ibarat. Mámleketimizde Bala huqıqları hám erkinliklerin támiyinlew, perzentlerimizdiń nızamshılıq máplerin qorǵaw, eń áhmiyetli, barkamal áwladtı tárbiyalaw máselesi mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen. Mámleketimizdiń Birinshi Prezidenti Islam Karimovtıń “Perzentlerimiz bizlerge qaraǵanda, bizden zeyinli, bizden pák, sebebi jumıslardı bizden de kóbirek isleytuǵın bolıwı kerek. Olar jáhán ulıwma insanıy jetiskenliklerdi iyelew tariyxımızdı, mádeniyatımızdı, ullı danıshpanlarımız qaldırǵan miyrastı tereń bilmewi kerek. Biziń tiykarǵı kúsh-qúdiretimiz hám keleshegimiz áne sonda. Búgin zor úmitler menen qurıp atırǵan jańa jámiyetimizdiń mazmun-mánisi hám haqıyqatında áne sonda”,- degen sózleri biykar emes.
Sonı atap ótiw orınlı, Bala huqıqların qorǵaw tarawındaǵı xalıqaralıq minnetlemelerdi orınlaw ushın Ózbekstan xalıqaralıq huqıqıy normalardı milliy nızamshılıqqa implementasiya etiw jolında úlken jumıslardı ámelge asırmaqta. Ámeldegi nızamshılıqta balalardıń huqıq hám máplerine, sonday aq olardıń qorǵawına ayrıqsha itibar berilgen. Sonlıqtan, bala huqıqları tarawında nızamshılıqtıń tiykarın Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası shólkemlestiredi. Oǵan muwapıq balada tuwılıwı menen aq onıń huqıq hám erkinlikleri júzege keledi hámde usı mámleket tárepinen kepillenedi. Balalardıń huqıqların qorǵaw boyınsha nızamshılıq Bala huqıqları haqqındaǵı Konvensiyaǵa muwapıq halda jetilistiriwge baǵdarlanǵan.
“Bala huqıqları nıń kepilleri haqqında» ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń maqseti, Bala huqıqlarınıń kepilleri tarawındaǵı qarım-qatnaslardı tártipke salıwdan ibarat. Bul Nızamda “bala”, “balanıń nızamshılıq wákilleri”, “ámeńgerlik hám qáwenderlik ”, “jetim bala”, “fizikalıq hám ruwxıy rawajlanıwında nuqsanları bolǵan bala”, “sosiallıq qorǵawǵa mútáj balalar”, “mayıp bala”, “ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar”, “ata-ana qarawında joq bolǵan bala”
túsinikleri , sonday-aq, Bala huqıqlarınıń tiykarǵı kepillikleri hám de sosiallıq qorǵawǵa mútáj balalar huqıqlarınıń qosımsha kepillikleri kórsetip ótilgen.
Usı huqıqıy hújjettiń qabıl etiliwi mámleket tárepinen ósip atırǵan áwladqa kórsetiletuǵın ǵamxorlıqtıń, sonday-aq, Bala huqıqların qorǵawın ámelge asırıwın jańa basqıshqa kóteriliwine tiykar jaratadı. Islam Karimov bala tárbiyası haqqında bılay degen edi: “Hár bir aqıllı insannıń hám jámiyetimizdiń wazıypasın, aytıw múmkin turmıstıń mánisi qabıl perzentler ósiriw, olardı hám fizikalıq, hám ruwxıy tárepten turaqlı etip tárbiyalaw, kamalın kóriw, ata-anasına, watanǵa sadıq adamlar jetip tárbiyalawdan ibarat”. Sonlıqtan da, ata-analar balalardı watanına sadıq, miynetsúygish, isbilermen hám jámiyet qurılıwınıń aktiv qatnasıwshıları etip tárbiyalawları kerek. Balalardı durıs tárbiyalawda huqıqıy normalardı biliw, mámleket hám onıń nızamların hurmet etiw hám áhmiyetli rol oynaydı. Huqıqıy normalar jas áwladtı miynetke durıs qarım-qatnasta bolıw, mámleket hám jámiyet aldındaǵı óz minnetlerin tuwrı túsiniw hám onı asıqpay ámele asırıw ruwxında tárbiyalaydı.
Balanıń dúnyaǵa keliwi, shańaraq, baqsha, mektep hám kóshe qushaǵında jasaydı, erjetedi hám tábiyiy tárbiya aladı. Bala sanasında huquqıy mádeniyatın ósiriwde shańaraq, baqsha, mektep, kóshe hám jámiyet shólkemleri birge islesiwin jaratıw balanıń huqıqıy bilim dárejesin arttırıwǵa járdem beredi. “Bala huqıqlarınıń kepilleri haqqında»ǵı Nızam Ózbekstannıń huqıqıy tariyxında Bala huqıqlarına tiyisli birinshi ayrıqsha nızam boldı.
Nızamshılıq palatası tárepinen 2007-jıl 23-noyabrde qabıl etilgen;
Senat tárepinen 2007-jıl 1-dekabrde maqullanǵan;
Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen 2008-jıl 7- yanvarda qol qoyılǵan; baspa sózde haqıyqıy 2008-jıl 8-yanvarda járiyalanǵan hám usı kúnnen kúshke kirgen bolıp, nızam 4 bap, 32 statyadan ibarat:
I – bap: Ulıwma qaǵıydalar (1-6-statyalar)
II – bap: Bala huqıqlarınıń tiykarǵı kepillikleri (7-23- statyaları)
III– bap: Sosiallıq qorǵawǵa mútáj balalar huqıqlarınıń qosımsha kepillikleri (24-29- statyalar)
IV– bap: Juwmaqlawshı qaǵıydalar (30-32- statyalar)
Mólsherlengen maqsetke qaraǵanda, usı balanıń huqıqıy awhalın belgilewge tiyisli qarım-qatnaslardı tártipke salıwǵa, Bala huqıqların hám erkinliklerin yuridik kepillewge qaratılǵan. Nızamnıń maqsetine qaray , bala huqıqları hám máplerin ámelge en jaydırıwı támiyinleytuǵın kepilliklerdi belgilew nızam menen tártipke salınatuǵın tiykarǵı obyekt esaplanadı. Аtap aytqanda, onıń statyalarınıń yarımınan kóbisi Bala huqıqlarınıń kepilliklerin belgilewge arnalǵan. Usı nızamnıń 7-statyasına qaraǵanda, Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, usı Nızam hám basqa nızam hújjetlerine muwapıq hár bir balaǵa insan hámde puqara huqıqları hám erkinlikleri tiyisli boladı hám de mámleket tárepinen kepillenedi.
Nekede hám nekesiz tuwılǵan balalar teń hám de hár tárepleme qorǵawdan paydalanadı. Mámleket balanıń barlıq formalardaǵı kemsitiwlerden qorǵawın támiynlew ushın zárúr ilajlardı kóredi. Bala huqıqları shekleniwi múmkin emes, nızamda belgilengen jaǵdaylar bunnan tısqarı .
Nızamnıń 11-statyasına qaraǵanda, hár bir balaǵa onıń huqıqları, erkinleri hám nızamshılıq máplerin sud arqalı qorǵawın, mámleket organlarınıń , puqaralar ózin-ózi basqarıw organları hám mámleketlik emes komersiyalıq emes shólkemleriniń nızamǵa qarsı qararları, olar juwapker shaxslardıń nızamsız háreketleri (háreketsizligi) ústinen sudqa arz etiw huquqı kepillenedi.
Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamshılıq máplerin qorǵawın onıń ata-anası, ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslar, nızamda názerde tutılǵan hallarda bolsa ámengerlik hám qáwenderlik organı, prokuror, sud tárepinen ámelge asırıladı. Er jetkenge shekem nızamǵa muwapıq tolıq qarım-qatnasqa ılayıqlı dep isenim bildirgen (emansipasiya) bala óz huqıqların, usı aytqanday qorǵawǵa bolǵan huquqın erkin ámelge asırıwǵa hám de minnetlemelerdi erkin orınlawǵa haqılı.
Bala ata-ana hám ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar tárepinen islenetuǵın juwapkersizliklerden qorǵaw huquqına iye. Balanıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamshılıq mápleri buzılǵanda, ata-ana (olardan biri) yamasa ata-ananıń ornın basıwshı shaxslar balanı támiynlew, tárbiya hám tálim beriw boyınsha minnetlemelerdi orınlamaǵan yamasa zárúr dárejede orınlamaǵanda jeke ata-analıq huqıqların óz basımshalıq juwapkersiz bala óz huqıqları hám nızamshılıq mápleri qorǵalıwı sorap ámengerlik ám qáwenderlik organına erkin ráwishte iltimas etiwge haqılı. Balanıń turmısı yamasa den-sawlıǵına qáwip tuwılǵanınan, onıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamshılıq mápleri buzılǵanlıǵınan xabardar bolǵan shaxslar bul haqqında bala haqıyqatında turǵan jaydaǵı ámengerlik hám qáwenderlik organına málim etiliwleri shárt. Sonday maǵlıwmatlar alınǵan táǵdirde, ámengerlik hám qáwenderlik organı balanıń huqıqları, erkinlikleri hámde nızamshılıq máplerin qorǵaw boyınsha zárúr ilajlar kóriwi shárt.
Nızamnıń 20-statyası boyınsha, hár bir bala óziniń jası, den-sawlıǵınıń jaǵdayı hám kásiplik tayarlıǵına muwapıq nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte miynet etiw, sheberlik túrin hám kásibin erkin tańlaw, ádalatlı miynet shárayatlarında islew huqıqına iye.
Jumısqa qabıl etiwge on altı jastan etip jol qoyıladı. Balalardı miynetke tayarlaw ushın ulıwma orta mektepleri ushın orta arnawlı, kásip-óner oqıw jurtlarınıń oqıwshıların olardıń den-sawlıǵına hám de ruwxıy hám ádep-ikramlılıq kamal tabıwına zıyan jetkizbeytuǵın, tálim alıw prosessin buzbaytuǵın jeńil jumıstı oqıwdan bos waqtında orınlawı ushın olar on bes jasqa tolǵannan keyin ata-anasınan biriniń yamasa ata-anasınıń ornın basıwshı shaxslardan biriniń jazba razılıǵı menen jumısqa qabıl etiwge jol qoyıladı. Mámleket on segiz jasqa tolmaǵan islewshi shaxslarǵa jumıstı tálim menen qosıp alıp barıwı ushın zárúr shárayatlardı jaratıp beriw hám nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan basqa ilajlardı kóriw arqalı balanıń miynet etiw huquqı támiynleniwin kepilleydi. Hámmemizge belgili , jas áwladqa kórsetiletuǵın ǵamxorlıq, olardı sosiallıq qorǵaw, olarǵa túrli shárt-sharayatlar jaratıp beriw hám olardıń huqıqların támiyinlewde mámleketimizde kútá úlken jumıslar ámelge asırılmaqta.
Аtap aytqanda, jaslardı sportqa tartıw, olardıń den-sawlıǵın qorǵaw, olardıń bilim alıwına, axborot alıwǵa bolǵan huqıqların támiyinlewde, sonday-aq, olardı túrli mádeniy aǵartıwshılıq is-ilajlarǵa tartıw jurtımızda oǵada úlken shárt-shárayatlar jaratıp berilgenligin ayrıqsha aytıwımız kerek. Bulardıń barlıǵı áwele, milliy nızamshılıǵımızda bekkemlep qoyılǵan. Bala huqıqları haqqında sóz bolǵanda joqarıdaǵı nızamnıń 16-statyasında balalardıń maǵlıwmat alıw huquqı kepilin támiynlewshi hám alınǵan axborotlardıń balalardıń den-sawlıǵına zıyanlı aqıbetlerdiń aldın alıw maqsetinde 2017-jılı 9-sentyabr kúni baspa sózde járiyalanǵan Ózbekstan Respublikasınıń “Balalardı olardıń den sawlıǵına zıyan keltiriwshi xabarlardan qorǵaw haqqında”ǵı Nızamdı da itibardan qaldırmawımız kerek.
BMSh nıń altı tiykarǵı xalıqaralıq hújjetine qosılǵannan keyin, Ózbekstan Respublikası xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan prinsipleri hám normalarına muwapıq túrde bala huqıqların qorǵaw boyınsha xalıqaralıq minnetlemelerdi moynına aldı .
2008-jılda Ózbekstan parlamenti bala huqıqlarına tiyisli bir qatar halıqaralıq hujjetlerdi ratifikasiyaladı;
1.Jumısqa qabıl etiwdiń eń kishi jası haqqındaǵı XMShniń konvensiyasın (2008-jıl 4-aprelde);
2.Balalar miynetiniń eń awır turlerin qadaǵan etiw hám saplastırıwǵa qaratılǵan asıǵıs ilajlar haqqındaǵı XMSh nıń konvensiyasın (2008-jıl 8- aprelde);
3.BMSh niń Transmilliy jınayatshılıqa qarsı konvensiyasın (Nyu-York, 2000-jıl 15-noyabr) toltırıwshı adam sawdasınıń, ásirese, hayallar hám balalar sawdasınıń aldın alıw hámde shek qoyıw hám onıń ushın jazalaw haqqındaǵı protokolın (2008-jıl 8-iyulde);
4.Bala huqıqları haqqındaǵı konvensiyaǵa tiyisli balalar sawdası,balalar pornografiyasına tiyisli Fakultativ protokolın (2008-jıl 11-dekabrde);
5.Bala huqıqları haqqındaǵı konvensiyaǵa tiyisli, balalardıń qurallı soqlıǵısıwlarǵa qatnasıwı Fakultativ protokolın (2008-jıl 12-dekabrde).
Ǵárezsizligimizdiń eń dáslepki kunlerinen-aq jaslarǵa bolǵan munasibet mámlekettiń dıqqat orayında bolǵanlıǵı 1991-jıl 20-noyabrde“Jaslarǵa baylanıslı mámleket siyasatı haqqında“ǵı Nızamnıń qabıl etiliwinde kórinedi. 2014-jılda Ózbekstan Respublikasında jaslarǵa baylanıslı mámleket siyasatın ámelge asırıwǵa qaratılǵan qosımsha is-ilajlar Baǵdarlamasınıń islep shıǵılıwı, 2016-jılda Jaslarǵa baylanıslı mámleket siyasatı haqqında“ǵı Nızamnıń qabıl etiliwi mámlekette jasap atırǵan 14 jastan 30 jasta bolǵan 60 prosentten artıq xalıq wákilleriniń sosiallıq, huqıqıy, nızamlı mápleri barlıq waqıtta mámlekettiń dıqkat orayında bolıp kelmekte. Bul nızam 4 bap, 33 statyadan ibarat, 2016-jıldıń 15-sentyabrinde kushke kirgen.
Soniń menen birgelikte Ózbekstan Respublikamızda 2019-jıl 2-sentyabrde Hayal-qızlar hám erkekler ushın teń huqıqlıǵı hamde imkaniyatlarinıń kepillikleri haqqındaǵı nızamı hám 2019-jıl 2-sentyabrde Hayal-qızlardı basım hám zorlıq –zombılıqtan qorǵaw haqqındaǵı nızamıları qabil qilingan.Bul nizam argalı Ózbekstan Respublikamızda Hayal-qızlarga itibar elede kusheydi.