%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Тема o Сезим 81м ерк. талаплар мотивлер 81м эмоциялар
Жоба
q.Сезим 8а33ында т6синик.
w. Сезимни4 т6рлери
e. Ерк 8а33ында т6синик.
r. Адамларды4 айырмашылы3лары.
! Д Е Б И Я Т Л А Р.
q.Каримов И.А. {%збекистан XXI 1сир боса2асында} - Т., qooi
w. Каримов И.А. {Баркамол авлод- ?збекистон тара33иетининг пойдевари}- Т., qoou
e. Каримова В.М. {Ижтимоий психология асослари} -Тqoor
r. В.М.Каримова., Акрамова Ф.А. {Психология} (маьрузалар матни) w000
Таяныш с5злер Психологиялы3 т1сир, эмоция, ерк,

Эмоция деп - адамны4 д5герек 1тирапта2ы 7а3ыялар2а, билип ал2ан н1рселерине 81м исше4лигине м6н1себетинен пайда болату2ын туй2ыларына айтылады.

Адам кеширмелери 8а33ында г1п бол2анда {сезим} 81м {эмоция} деген еки термин 3олланылады. Ке4 м1нисте 3аралса булар синонимлер. Тар м1нисте алын2анда {эмоция} делингенде органик з1р6рликлерди4 3андырылы7ы яки 3андырылмаслы2ы менен байланыслы бол2ан н1рсе 81м 81дийселерди4 айырым сапалары 81м айырмашылы3лары т1сиринде ту7ылы7шы ишки кеширмелер т6синиледи. Мысалы` аш болы7, ш5лле7 пайтында пайда болату2ын ке7ил хошлы3ты4 жо3лы2ы, 3арынны4 тойы7ы яки ш5лди4 басылы7ы себепли ту7ылату2ын л1ззетлер эмоция есапланады.
Адам ушын эмоция 81м сезим т1н. Сезим адамны4 турмысы 81м исинде жетекши орын ийелейди. Сезимни4 1тирапта2ы 7а3ыялы3ты с17лелендири7 менен органикалы3 байланыслылы2ы 8а33ында г1п болар екен 1тирапта2ы н1рсе-81дийселерди4 барлы2ы да адамда сезим ту7дыра бермеслигин ескерти7 керек. Сезимни4 ж6зеге кели7и пайда бол2ан м6т1жликти 3андыры72а ж1рдем яки кесент берету2ын бир н1рсеге байланыслы болады.
Инсаният ра7ажланы7ыны4 е4 д1слепки д17ирлеринде-а3 оны4 талаплары асып т6рли 3ыйлы бола басла2ан. Мийнетти4 пайда болы7ы менен мийнет 3уралларына з1р6рлик ту7ылады, 81р 3ыйлы а73атлар, кийим-кеншеклерге, 6йге талап артып барады. Бул 5з гезегинде к5п т6рли 3анаатланы7 81м 3анаатланба7 сезимлерин оятады. Адам сезимини4 5си7ине ис-81рекети таманынан 5зине у3са2анлар менен м6н1себетте болы7да пайда бол2ан з1р6рлик, талап 6лкен т1сир етеди. Ж1мийетлик ра7ажланы7 м1селесинде адамны4 сезими ж1мийетлик болып 3алады. Сезим болмаса актив ис ети7шиликте ж6зеге келмейди.
Сезим менен мийнет ети7шилик ортасында2ы 5з-ара байланысты4 еки т1репи бар. Бир таманнан сезим адамда ис ети7ге ийтермелесе, екинши т1рептен мийнет ети7ди4 5зи сезим ту7дырады. Бул жа2дай базда сезимни4 5згери7ине, талапларды4 артып яки кемейи7ине алып келеди.
А.С.Макаренконы4 {Педагогикалы3 поэма} сында колонияшыларды4 сезим-туй2ыларыны4 динамикасы ж6д1 ай3ын ашып берилген. Бир топар т1ртип бузы7шы 5спиримлер {услап турылы7ы} керек бол2анлы2ы ушын 2ана 3ыста да колонияда алып 3алынады. Бира3 колонияда нызам бузы7шыларды4 тар ы3тыяжлары 81м усыны4 менен байланыслы бол2ан барлы3 н1рсеге бийпары3лы3 81м итибарсызлы3тан ибарат сезим-туй2ылары 7а3ыт 5ти7и менен 5згереди. Д17ир 5ти7 менен сезимни4 5згери7и 81м 5си7и жа4а сезимни4 пайда болы7ынан, тийкарынан бир 81дийсени4 5зине эмоционал м6н1себетти4 5згери7инен ибарат.
Бас мий 3абы2ыны4 3абы3 асты вегитатив нерв системасыны4 3оспалы исле7и эмоцияны4 физиологиялы3 тийкарын пайда етеди.
Айырым эмоциялар вегитатив нерв системасыны4 исин активлестиреди, бунда нерв системасыны4 энергиясы артады, адам 5зин 3у7на3, тетик сезеди. Сондай-а3 айырым жа2дайларда эмоциялы3 туй2ылар адамны4 2айратын, жигерин п1сейтеди. Усы2ан му7апы3 ишки органларды4 хызмети де 5згереди.
Егер ту72ы эмоциялы3 пайда болы7ына сырт3ы т1сир себеп болса (бир таныслар телефон 3ылса ямаса {t} ба8а алса) 3оз2алы7 д1слеп бас мий 3абы2ында пайда болып кейнинен мий 3абы2ы астына жайылады. Бира3 81р еки жа2дайда да адамда бас мий 6лкен ярым шарларыны4 3абы2ы, тийкарынан екинши сигнал системасы нерв байланыслары тийкар2ы бас3ары7шылы3 рольди ойнайды. Мысалы` сырт3ы т1сирден ке7илсиз 7а3ыя ж6з берсе адам 5зин услап ерк пенен 5зин тынышландырады.
Солай етип эмоцияны ж6зеге шы2ары7 ушын бас мий 3абы2ы астында 3оз2алы7 пайда болы7ы з1р6р. Бас мий 3абы2ы 81м 3абы2ы астында ж6зеге кели7ши 3оз2алы7 81р еки таман2а` 3абы3 астынан 3абы33а, 3абы3тан 3абы3 астына 5ти7и м6мкин, лекин бас мий 3абы2ы тийкар2ы тормозландыры7шы т1сир к5рсетеди.
Сезим-туй2ы 81м эмоцияны4 физиологиялы3 айырмашылы3лары оларда эмоцияны4 пайда болы7ы деп аталы7шы сырт3ы к5ринисине себеп болады. Эмоция адамны4 ис-81рекетлеринде, 3ылы3ларында, интоноциясында ым-ишарасында, бир н1рселерден т1сирлене басла7ында баянланады. Эмоцияны4 е4 к6шли к5риниси к6лки 81м жыла7. Эмоция адамны4 хызмет процессиндеги жа2дайына 3арап адамны4 турмыс искерлигин асырату2ын актив адамны4 турмыс искерлигин п1сейттирету2ын пассив эмоциялар2а б5линеди.
Актив яки пассив сезимлерди4 пайда болы7ы жа2дай2а 81м адамларды4 индивидуал айырмашылы3ларына байланыслы болады.
Искерлик пенен байланыслы бол2ан эмоционал кеширмелер адамда т1ш7ишлени7 яки же4ил тарты7 т6ринде ж6з береди. Т1ш7ишлени7 жа2дайы адам хызметине базда унамлы т1сир к5рсетеди. Мысалы` экзаменде жу7ап бери7ден алдын адамда пайда болы7шы т1ш7ишлени7 жа2дайы ядты4 тарланы7ын асыры72а, ды33атты4 3аратылы7ын к6шейти7ге имкан береди. К5п жа2дайда арты3ша т1ш7ишлени7 адамны4 а3ыл активлилигин 6ркип 3ояды.
Сезимлер к6ши пайда болы7 тезлиги 81м тура3лылы2ы белгили бир му7апы3лы3та 5ти7ине 3арап аффект, кейпият, 3умарлы3, инта формасында пайда болады. Сезимлер ба2дарланы7ына 3арап мораллы3 интеллектуал 81м эстетикалы3 сезимлерге б5линеди.
Мораллы3 сезимлер - булар адамны4 бас3а кисилерге инсаниятты4 жаса7 3а2ыйдасы 81м нормаларына, ж1мийетке болату2ын м6н1себетлерден ту7ылату2ын эмоционал 3убылыслар. Булар2а ?атанды с6йи7, миннет, коллективизм, жолдаслы3, иззет-86рмет, 31дир тута били7 т.б. сезимлер киреди.
Мораллы3 сезимлер 81м оларды4 мазмуны бар3улла ж1мийетлик турмыс, ж1мийет турмысыны4 материаллы3 ш1рияты менен байланыслы. Мораллы3 сезимлер ше4беринен арна7лы топар - мораллы3 сиясий сезимлер ажыралып шы2ады.
Адамны4 5зинен бас3алар2а жекке м6н1себети, оны4 мораллы3 сезимлери 1детте онда2ы ж1мийет т1рбияла2ан мораллы3 сиясий сезимлерден келип шы2ады.
Интеллектуал сезимлер били7 процесси менен байланыслы бол2ан сезимлер. *1р 3андай билимге ийе болы7да адам бул билимлерге 3атнаста бийпары3 м6н1себетте болмайды. Ол бир н1рселерди билип алма3шы болып 3атты 81рекет 3ылы7ын, били7 процесси 81м н1тийжесинен 3анаатланы7ы яки 3анаатланба7ын, 5з турмысы жолында жа4а зат 81м 3убылысларды билип алы72а 3ызы2ы7 сезимин сезеди. Били7 процесси менен байланыслы бол2ан бул сезимлер интеллектуал сезимлер деп аталады.
Егер адамда жаслайынан били7ге умтылы7шылы3 т1рбиялан2ан болса, бул 81р 3андай били7 процессинде 1тирапты тере4 81м пухта 5злестири7ге имканият берету2ын 6лкен 81рекетлендири7ши к6ш есапланады.
Психологиялы3 изертле7лерди4 д1лилле7инше интеллектуал сезимлерди4 5си7инде олар кем-кемнен улы7маласып барып а3ырында адамны4 исеними менен 3осылып 8а3ый3атлы3ты с6йи7 сезимине айналады.
Эстетикалы3 сезимлер ж1мийетлик тарийхый турмыс ш1риятына байланыслы болады. Эстетикалы3 сезимлер мораллы3 сыпатлар менен беккем байланыс3ан. Бул 1сиресе искусство шы2армаларын 3абыл ети7де к5ринеди. *1р 3андай искусство шы2армаларын адамлар гейде за7ы3ланып 3абыл ете билмейди. Эстетикалы3 ба8а бери7 81р дайым адамда белгили бир эстетикалы3 3а2ыйдалар мораллы3 81м интеллектуаль сезимлер, д6нья2а к5з-3арас 81м исеним болы7ын талап етеди.. Солай етип барлы3 сезим т6рлери мораллы3, эстетикалы3 81м интеллектуаль сезимлер б1р3улла бир-бири менен байланыс3ан т6рде ж6з береди 81м адамны4 улы7ма психикалы3 процесслерин 81рекетке келтири7ге 3атнасады.
Ерк. Адам объектив д6ньяны тек 3абыл етип шекленбей ал о2ан актив т6рде т1сир де жасайды. Бар3улла алдына ма3сетлер 3ояды 81м оларды 1мелге асыры7 ушын г6реседи. Адам 5з ма3сет жолында 81рекет етип 81р 3ыйлы тос3ынлы3лар2а ушырайды. Бул тос3ынлы3ларды4 айырымлары турмыс 81м мийнет ш1риятына, та2ы бире7лери адамны4 жекке 81лсизлигине байланыслы. Адам 5з алдына 3ой2ан ма3сетине ериси7 ушын 5з мийнетин, ис-81рекетин т1ртипке салы7ы керек. Тос3ынлы3ларды же4и7 адам2а били7ди4 жа4а имканиятларын ашып береди. Сондай-а3 оны4 ш1рият жа2дайларын 5зин-5зи тута били7 к6шин еркин 3арар таптырады.
Ерк адамны4 ис-81рекетин саналы т6рде т1ртипке салы7. Бул г5зленген ма3сетти 1мелге асыры7да ушыра2ан тос3ынлы3ты же4и7де к5ринеди.
Адамны4 5з ис-81рекетин т1ртипке салы7 процессинде ж6з берету2ын 81р 3андай 5згерис адамда еркке ды33атлы 3ара7 сезимин ту72ызады.
Ерк тек адам2а 2ана т1н болып ол мийнет процессинде сананы4 пайда болы7ы менен бирге ж6зеге келеди. Екинши сигнал системасы биринши сигнал системасы менен 5з-ара м6н1себетте адамны4 а4лан2ан ерк ислерини4 физиологиялы3 тийкары есапланады.
Адам еркти4 роли ж1мийетлик турмыста о2ада 6лкен. Ис 3анша а7ыр болса оны а3ырына жеткери7 ушын сонша к5п ерк к6ши керек болады. Е4 жа3сы т1репи ерк усы г6ресте беккемленеди. Келешекке исеним 81м адамда2ы ерк 3убылыслары мораллы3 жетискенликти4 5зегин пайда етеди. Практикада 3ыйыншылы3ларды ерк 81м шеберлик пенен же4е алма2ан адам бас3аларды4 табысын пассив ба3ла7шы2а айланып 3алады.
Адам ерки п6ткил сана менен байланыс3ан. Сол ушын да еркке контрол болма2ан бирде саналы 81рекетти ушыраты7 3ыйын. Бира3 бул ба3ла7 81р 3ыйлы типтеги ис-81рекетлерде бир т6рде баянлана бермейди.
Процесс структурасына байланысы ерк 1пи7айы 81м 3оспалы т6рлиге б5линеди` Бириншиси импульсив характерде болады. Адам 3олында2ы н1рсе жерге т6сип кетти, оны4 3ыялына {д1р8ал алы7 керек} деген пикир т6седи 81м сол м181лде бежери7ге кирисиледи. !пи7айы 81рекетлер еки звенодан, ма3сет 3ойы7 81м оны орынла7дан ибарат. Адамны4 турмысында 3оспалы еркке байланыслы т1жирийбелер, ис-81рекетлер баслы роль ойнайды. Адам буйым д5ретти, экзамен тапсырды т.б. б1ри 3оспалы еркли ис-81рекетлер. Адамны4 ерки усындай ис-81рекетлерде 31липлесип отырады.
Еркли ис-81рекетлер 81р 3ыйлы болы7ы, ж1мийетлик 81м жекке, коллектив 81м индивидуал ерк 81м т.б. болы7ы м6мкин. №оспалы еркли ис-81рекетлер структурасында 6ш бу7ын` ма3сет 3ойы7, пикирде жобаластыры7 81м оларды 1мелге асыры7 бу7ынлары бир-биринен пары3 3ылынады.
Ма3сет 3ойы7 адамны4 усы ма3сетке бол2ан 5з мативлерин а4лап алы7ы менен байланыслы. Ма3сет 3ойы7, 3ара 3абыл ети7 менен, я2ный ма3сетти 1мелге асыры7 ушын м6мкин бол2ан бир 3анша 81рекетлерди4 бирин {мынаны ислеямен} деген то3тамды та4лап алы7ы менен жу7ма3ланады.
Ма3сет ра7шан аны3лан2аннан кейин оны 1мелге асыры7ды4 пикирдеги жобасы д6зип алынады. Адам алдында енди жа4а 7азыйпа пайда болады. Ма3сетке ериси7ди4 е4 ту7ры жолын табы7, 3ыйыншылы3ларды же4и7 усылларын аны3ла7 7азыйпасы турады. Бира3 ма3сет ети7 81м жобаластыры7ды4 5зи 3анша д1режеде 18мийетли болмасын б1рибир олар таярланы7 бу7ыны. Ерк ис-81рекетинде 1мелге асыры7 шеши7ши роль ойнайды. Мине усы себепли ма3сетин 81м жобасын 1мелге асыра билету2ын адамларды еркли кисилер дейди. М1рт емес адам да белгили бир ш1риятларда м1ртлик 81рекет ети7и м6мкин, бира3 к5рсеткен бул м1ртлик еле ол адамны4 5зине т1н айырмашылы2ы болмайды. №айта-3айта ерк пенен ис-81рекетлер ети7 процессинде 81м ж1мийетлик т1рбия ш1риятында 2ана адамда м1лим еркке т1н айырмашылы3лар пайда болады.
Адамны4 ерк айырмашылы3лары ма3сетти 1мелге асыры7да ушырас3ан тос3ынлы3ларды же4и7 барысында адамны4 т1жирийбеде пайда еткен 5зине т1н усылларынан ибарат. Адамны4 ерки т6п м1нисинен алып 3ара2анда 81р3ыйлы еркке байланыслы ис-81рекетлер 81м айырмашылы3лар ж1ми.
Ис-81рекетти4 ма3сетке 3аратыл2анлы2ы адамны4 бас, жетекши ерк айырмашылы2ы. Бул айырмашылы3 адамны4 идеаллары 81м исенимлери менен тиккелей байланыс3ан болып, адамны4 бас3а барлы3 еркке байланыслы ис-81рекетлерини4 неге 3аратыл2анлы2ын 81м ра7ажланы7 д1режесин белгилейди.
Адамны4 е4 18мийетли айырмашылы3лары мыналардан ибарат`
Баслама - 5з ерки менен ис-81рекет к5рсете били7,
Шешимге - 3арар2а кели7, еликленбестен, 81р т1реплеме ойлап 3арар2а кели7 81м бул 3арарды орынла7ды избе-из 1мелге асыра били7,
Тура3лылы3 - 3ыйыншылы3лар2а 3арсы г6ресте 2айрат-жигерди босастырмастан ма3сетке жети7ге умтылы7 81м 3абыл етилген 3арарды 1мелге асыры7да кесент бери7ши ис-81рекет, сезим-туй2ыларды ирке били7,
Жыйна3ылы3 - 5з ис-81рекетлерин жобаластыра алы7 орынла7да жоба2а с6йенип ис ети7,
Ерлик, м1ртлик - 3ор3ы72а 3арсы тура алы7 81м 3ойыл2ан ма3сет жолында орынлы т17екелге бара алы7,
Искерлик - 3ыйыншылы33а 3арамастан исти а3ырына жеткере били7.
Адамны4 ерки бос, боса4лы3тан ибарат айырмашылы3лары да т6р-т6рли. Булар принципсизлик, т17екелсизлик, асы2ыслы3, шала2айлы3, 81м т.б.
Адамны4 ерк айырмашылы3лары 8а33ында дурыс т6синикке ийе болы7шылы2ы 81м 5зиндеги унамсыз еркке 3арсы г6ресип унамлы ерк ра7ажландыры72а умтылы7ы к6т1 18мийетли. Ерк айырмашылы3ларын идеялы3 жа3тан ба8ала7 адамны4 г5злеген ма3сети, д6нья2а к5з-3арасыны4 мазмуны менен байланыслылы33а ийе. Адамны4 ерк айырмашылы3лары 8а33ында дурыс т6синикке ийе болы7ы 81м 5зинде унамсыз еркке 3арсы г6ресип унамлы ерк ра7ажландыры72а умтылы7ы о2ада 18мийетли.
Ерк сапасы 81м айырмашылы3ларыны4 1ззилиги хызмет процессинде унамсыз белгилери менен зыян келтиреди. К5п 2ана 5зин тута билмейту2ын, баслама к5рсете алмайту2ын 3ор3а3 адамлар {мен не 3ылайын, илажым жо3} т.б. деп 5з кемшиликлерине 3арсы г6ресе алмайды. Бул ну3санларды ядтан шы2арып таслап ерк к6шин 5сири7 ушын о3ы7шы2а т6синдири7 ислерин алып бары7 керек. Е4 з1р6ри т6рли жа2дай2а т6сирип адамды 3ор3а3лы2ы, пассивлиги 81м бас3а кемшиликлерин сапластыры72а м1жб6рле7 керек. Бунда баслама, исенимлилик к5рсети7 адамды ру7хландырады, 5з к6шине бол2ан исенимин беккемлейди 81м алда2ы 7а3та ушырасату2ын 3ыйыншылы3ларды же4и7ди4 усылы болып 3алады.Солай етип адамда ерк айырмашылы3ларын ра7ажландыры7ды4 е4 з1р6р ш1рти еркке тийисли ис-81рекетлер бойынша шыны2ы7 жаса7 болып табылады. Бул исте о3ы7шылар т1рбияшы му2аллим т1репинен марапатландырылып туры7ы керек.

1 П.Ф.Лескаф. Семейное воспитание и ее значение. СПб. qo00. wqq-бет.