Ózbekstanda insan huqıqları hám erkinlikleri kepilliginiń jaratılıwı. Joba : Ózbekstanda shaxs erkinshegi, insan huqıqlarınıń qáwipsizligi hám kepillikleniwi

1997 jıl aprelde «Joqarı Jıynalıstıń insan huqıqları boyınsha wákili (ombudsman) to'grisida»gi Ózbekstan Respublikası nızamınıń qabıl etiliwi bólek aqamiyatga iye.
Sonı aloqida atap ótiw kerek, usı institut burınǵı birlespe quramınan ajralıp
shıqqan mámleketlerdiń kóbisinde, atap aytqanda, Oraylıq Aziya mámleketlerinde insan huqıqların qorǵawdıń bunday dúnyalıq forması joq. Usı tarawda Ózbekstan óz «ittifokdosh»laridan talay ilgerilep ketti, desek qáte bolmaydı.
Bul nızamda sonday qatarlar bar: «Joqarı Jıynalıstıń insan huqıqları boyınsha wákili (ombudsman) lawazımlı shaxslar, shólkemler hám mámleket shólkemleriniń insan huqıqı, erki hám nızamlı máplerin mámleket tárepinen qimoya etiliwin támiyinlewge kómeklesiw maqsetinde iskerlik kórsetedi».Áyne choqda ǵárezsizlikke erisilgennen keyin mámlekette insan huqıqları hám erkinlikleriny kepillik beriwge qaratılǵan qatar ámeliy ilajlar da ótkerildi. Atap aytqanda, 1996 jıl may ayında «Puqaralardı huqıqıy qorǵaw hám xalıqtıń huqıqıy mádeniyatın kjsaltirish» temasına bagishlangan respublika yuristleri konferensiyası boldı. Ol jaǵdayda qatar aktual máseleler talqılaw etildi, tájiriybeler ulıwmalastırildi, 19961997 jıllarǵa mólsherlengen Programma hám ilajlar jobası, 1997 jıl avgustında bolsa «Jámiyette huqıqıy mádeniyattı kóteriw milliy Programması» qabıl etildi. “insannıń huqıq hám erkinlikleri tikkeley ámel etedi, nızamlardıń, mámleket shólkemleri, puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri, olardıń lawazımlı shaxsları iskerliginiń mánisi hám mazmunın belgileydi”;
(Bul eń zárúrli xalıq aralıq -huqıqıy princip Konstitutsiyaning huqıq hám erkinlikler tuwrısındaǵı qaǵıydaları social munasábetlerge tikkeley tártipke soluvchi tásir kórsetiwin ańlatadı. Bunda nızamshılıq hújjetleri huqıq hám erkinliklerdi anıqlawtırıw, olardı nátiyjeli ámelge asırıw qaǵıydaları, mexanizmleri hám tártiplerin belgilew maqsetinde qabıl etilgenliginen qaramastan, huqıq hám erkinlikler tikkeley ámel etedi dep tán alınadı.)
mámleket shólkemleri tárepinen insanǵa salıstırǵanda qollanılatuǵın huqıqıy tásir ilajları sáykeslik principine tıykarlanıwı hám nızamlarda názerde tutılǵan maqsetlerge erisiw ushın etarli bolıwı kerek; insan menen mámleket shólkemleriniń óz-ara munasábetlerinde júzege keletuǵın nızamshılıqtaǵı barlıq qarama-qarsılıqlar hám anıq emeslikler insan paydasına aytiladi. Insan huqıqları hám erkinliklerin qorǵawdıń nátiyjeli mexanizmi Tashkentte “Húkimet tarmaqları bóliniwi Principin ámelge asırıw hám insan huqıqların qorǵawda Konstituciyalıq suddıń roli: Ózbekstan hám shet el mámleketler tájiriybesi” temasında xalıq aralıq konferensiya bolıp ótti.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudı islengeniniń 20 -jıllıǵına arnalǵan usı konfrenciya Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudı tárepinen Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Ámeldegi nızam hújjetleri monıtoringi institutı, Joqarı sud janındaǵı sud nızamshılıǵın demokratiyalastırıw hám liberallashtirish hám de sud sisteması ǵárezsizligin támiyinlew boyınsha izertlew orayı, YeXHTning Ózbekstandaǵı joybarları koordinatori menen sheriklikte dúzildi. Konferensiyada Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı Senati aǵzaları, Nızamshılıq palatası deputatları, sud hám huqıq -tártipot shólkemleri juwapker xızmetkerleri, yurist ilimpazlar, puqaralıq jámiyeti institutları wákilleri, Qubla Kareya, Malayziya, Vengriya, Belgiya, Indoneziya, Rossiya, Tailand, Pakistan, Armeniya, Afganistan, Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Turkiya sıyaqlı mámleketlerdiń Konstituciyalıq sudi hám konstituciyalıq qadaǵalawdı ámelge asırıwshı mákemeleriniń basshıları hám qánigeleri qatnastı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudı baslıǵı B. Mirboboyev hám basqalar Prezidentimiz Islam Karimov jetekshiliginde mámleketimizde ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen baslap huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw tiykarǵı maqset etip belgilengeni hám ótken dáwir dawamında bul turmısqa izbe-iz qollanıw atırǵanın bólek aytıp ótdi. Bul processda insan, onıń huqıq hám erkinlikleri joqarı qádiriyat esaplanatuǵın puqaralıq jámiyeti tiykarları bekkemlandi. Bunda mámleketimiz ekonomikasın ideologiyadan erkin etiw jáne onıń siyasattan artiqmashliǵin támiyinlew, mámleket bas reformashı wazıypasın orınlawı, nızam ústinligine erisiw, kúshli social siyasat júrgiziw, reformalardı basqıshpa-basqısh hám evolyuciyalıq ámelge asırıwǵa qaratılǵan, jáhánda rawajlanıwdıń “ózbek modeli” retinde tán alıw etilgen rawajlanıw principlerı zárúrli programmasılamal boldı. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında huqıqıy mámlekettiń zárúrli Principi - húkimetler bóliniwi bekkemlenip qoyılǵan. Atap aytqanda, Tiykarǵı nızamımızdıń 11-statyasına kóre, Ózbekstan Respublikası mámleket hákimiyatınıń sisteması hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyatqa bóliniwi Principine tiykarlanadı. Mámleketimiz basshısı tárepinen ilgeri surilgan Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw koncepciyasında belgilengeni sıyaqlı, ótken dáwir dawamında mámleketimizde mámleket hákimiyatı hám basqarıwdı demokratiyalastırıw salasında ámelge asırılǵan reformalar zárúrli maqsetke, yaǵnıy, húkimetler bóliniwi konstituciyalıq Principin turmısqa izbe-iz qollanıw etiw, húkimetler ortasında óz-ara tiyib turıw hám mápler teń salmaqlılıqınıń nátiyjeli sistemasın qáliplestiriw, orayda hám orınlarda nızam shıǵarıwshı hám wákillik hákimiyattiń kepillikleri hám de qadaǵalaw wazıypalarınıń rolin kúsheytiw, sud sistemasın liberallashtirish jáne onıń ǵárezsizligin támiyinlew boyınsha oǵada aktual ilajlardı kóriwge qaratılǵan.
Bul princip turmısqa engiziliwi sebepli mámleketimizde xalqchil hám demokratiyalıq mámleket hákimiyatı sisteması qáliplesti. Sud hákimiyat, atap aytqanda, onıń oraylıq buwını - Konstituciyalıq sud mámleket hákimiyatınıń ǵárezsiz tarmaǵı retinde payda boldı. Konstituciyalıq sud ayırım normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń Tiykarǵı nızamımızǵa sáykesligin anıqlaw, Konstitutsiya hám nızamlardıń normalariga túsindiriw beriw, nızamshılıq ǵayratın ámelge asırıw kepillikleri jardeminde húkimet tarmaqları bóliniwi Principin támiyinlew hám de puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw boyınsha izbe-iz iskerlik júrgizip atır. Konferensiyada Ózbekstanda húkimetler bóliniwi konstituciyalıq Principin izbe-iz hám sistemalı túrde ámelge asırıwda húkimet tarmaqları ortasında óz-ara tiyib turıw hám mápler teń salmaqlılıqınıń támiyinlanayotgani mámleket hám jámiyet aldında turǵan wazıypalardı sheshiwde zárúrli faktor bolıp atırǵanı bólek jazıp qoyıldı.
Jergilikli hám shet el ekspertlerdiń pikrine qaraǵanda, konstituciyalıq ádil sudlov - demokratiyalıq mámleketchilikning zárúrli belgisi bolıp tabıladı. Konstituciyalıq ádil sudlov konstituciyalıq qadaǵalawdıń joqarı forması bolıp, zamanagóy demokratiyalıq mámleketchilikning bólek talabı, zárúr institutı esaplanadı. Konstitutsiyaning artiqmashliǵin támiyinlew hám de nızamlılıq ortalıǵın jaratıw insan huqıqları hám erkinliklerin kepillik beriwdiń isenimli girewi bolıp tabıladı.Qubla Kareya Konstituciyalıq sudı sudyası Shań Jong Kimning pikrine qaraǵanda, konstituciyalıq qadaǵalaw shólkemleriniń wákilliklerin keńeytiw, institutsional hám wazıypalarǵa tiyisli ǵárezsizligin bekkemlewge kóplegen mámleketlerde itibar qaratılıp atır. Bul keńselerdiń qararların jırlaw boyınsha anıq mexanizmlerdi engiziw jardeminde konstituciyalıq qadaǵalaw mákemeleriniń húkimetler bóliniwi Principin ámelge asırıw daǵı rolin kúsheytiw tendensiyasi gúzetilip atır.
- Ózbekstanda sud-huqıq sisteması hár tárepleme puqta oylanǵan hám xalıq aralıq standartlardıń eń aldıńǵı tájiriybelerin ózinde jámlegen sistemalı institut retinde qáliplesken,- deydi Rossiya Federatsiyasi Konstituciyalıq sudı sudyası Mixail Kleandrov.- Ulıwma yurisdiksiya sudining qánigeleskeni, arbitrlıq sudi tarmaǵı qálipleskeni islerdi sapalı hám nátiyjeli kórip shıǵıwǵa xizmet etip atır. Konstituciyalıq sud nızam hújjetleriniń Konstitutsiyaga qanshellilik sáykesligine tiyisli islerdi kóriw arqalı hár bir húkimet tarmaǵınıń óz kepilligi sheńberinde jumıs júrgizey atırǵanı, olardıń hújjetlerinde insan huqıqları hám erkinliklerine ámel etilgenine baha beredi. Bulardıń barlıǵı huqıqıy mámlekettiń zárúrli shárti esaplanǵan nızam ústinligin támiyinlewge xızmet etedi. Malayziya Apellatsiya sudı baslıǵı Tán Sri Raus Sharıfning atap ótiwishe, konstituciyalıq qadaǵalawdıń natiyjeliligin támiyinlewde konstituciyalıq qadaǵalaw obiektlerin hám olardı kórip shıǵıw shegaraların anıq belgilew zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bunda normalardıń sud qadaǵalawı hár tárepleme qamtıp alınıwın támiyinlew aktual esaplanadı. Konstitutsiyaga muwapıq bolmaǵan qandayda -bir normativlik-huqıqıy hújjet sud qadaǵalawınan shette qalıp ketpewi, sud shólkemleriniń qadaǵalaw kepillikleri tákirarlanmasligi kerek. - Ózbekstan tolerant úlke retinde jáhánǵa belgili,- deydi Pakistan Joqarı sudı sudyası Qazı Fayoz Iso.- Insan huqıq hám máplerin támiyinlewge qaratılǵan reformalar sońıında bul mámlekettiń gullep-jasnawına jol ochayotganiga gúwa boldıq. Haqıyqattan da, qay jerde húkimet tarmaqları moynına qoyılǵan wazıypalar tolıqqonli ótew etilse, sol jerde rawajlanıw, rawajlanıw boladı. Bunda sudyalar moynına da bólek juwapkershilik juklenedi. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan huqıqıy sistemanı modernizaciya etiw processlerinde Ózbekstan Respublikası Konstituciyalıq sudı bólek orın tutıp atır. Huqıqıy sistemanı, demokratiyalıq qádiriyatlardı qorǵawda, olardı xalqımız turmıs tárizine sıńırıwda itibarǵa iyelik etiw jumıslar ámelge asırilıp atır. Kelesinde Konstituciyalıq sud iskerliginiń jáne de rawajlanıwlashtirilishi sudlov processleriniń modernizaciya etiliwi hám demokratlashuviga, konstituciyalıq ádil sudlovning ashıqlıǵı hám ashıqlıǵın támiyinlewge, insan huqıq hám erkinlikleriniń nátiyjeli hám waqıtında qorǵawlanıwın bekkemlewge qaratılıwı kerek.

- Ózbekstanda hákimiyattıń hár úshew tarmaǵı ayriqsha jetilisken qáliplestirilgen,- deydi Tailand Konstituciyalıq sudı sudyası Tvekiat Menakanist.- Olar óz wazıypaların nızamda belgilengen tiykarda hám de puqaralar mápi jolında óz-ara sheriklikte alıp baratırǵanı mámlekette turaqlılıq, párawanlıq qáliplesiwinde úlken áhmiyetke iye bolmaqta.
Konferensiyada Konstituciyalıq suddıń húkimetler bóliniwi Principin qollanıw etiw hám insan huqıqların qorǵawdaǵı roli hám áhmiyeti, konstituciyalıq ádil sudlovning aktual máseleleri, insan huqıqların qorǵaw mexanizmin jáne de jetilistiriw sıyaqlı máseleler talqılaw etildi. Xalıq aralıq konfrenciya juwmaqları boyınsha tiyisli usınıslar qabıllandı.