Ózbetinshe jumis materiallari

ÓZBETINSHE JUMIS MATERIALLARI


1-Tema
1-tapsırma. Ádebiyatlardan tómendegi sorawlarǵa juwap tabıń.
1.Ne ushın qaraqalpaq tili mámleketlik til dep ataladı?
Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardın arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstandaǵı qaraqalpaqlar sóylesetuǵın turkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qublası-shıǵıs qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol ózbek hám qońsılas qazaq tilleri menen birge rawajlanıp, eki tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq tárepten qaraqalpaq tili turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, qazaq tili menen bekkem baylanıslı hám óz-ara túsinikli
2.Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıw tariyxı haqqında jazıń?
Qaraqalpaq tili-qaraqalpaq xalqinin milliy tili
Qaraqalpaq tili — túrkiy tilleriniń toparına kiretuǵın til bolıp, ol XV ásirdiń aqırı XV ásirlerde xalıq tili bolıp qáliplesken. Qaraqalpaq xalıq tili usı dáwirde qálipleskeni menen onıń quramına kiretuǵın ruw hám qáwim tilleri óziniń saǵaların erte dáwirlerden aladı. Qaraqalpaq xalqınıń bay awızeki ádebiyatı, folklorlıq dóretpelerinde qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki túri payda boldı. Al, qaraqal
paq jazba ádebiy tili bolsa, XIX ásirge kelip qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri — Kúnxoja, Ájiniyaz,Berdaq, Ótesh h. t. b. shayırlardıń qosıqları jazba túrde dóretiliwi menen qáliplese basladı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń rásmiy is qaǵazları stiliniń úlgileri XVIII ásirde qaraqalpaq ahidnamaları, Orenburg materialları dep atalatuǵın yuridikalıq hújjetlerdiń tilinde payda bola baslaǵan edi. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń ilimiy stili hám publicistikalıq stilleri XX ásirdiń 30— 40-jıllarına kelgende payda boldı. Yaǵnıy, 1924-jıldan baslap «Erkin Qaraqalpaq» gazetasınıń shıǵa baslawı publicistikalıq stildiń qáliplesiwine tiykar bolǵan bolsa, eń dáslepki «Álipbe», «Egedeler sawatı» qaraqalpaq tili sabaqlıqlarınıń hám basqa da kitaplardıń basılıp shıǵıwı, sózliklerdiń dúziliwi qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń ilimiy stiliniń qáliplesiwine tásir jasadı. Búgingi kúnde qaraqalpaq tili jámiyetimizdiń barlıq tarawlarında qollanıladı. Jańa tuwılǵan nárestelerge qaraqalpaq tilinde gúwalıqnama jazıladı. Balalar baqshaları, mekteplerde, akademiyalıq licey hám kásip óner kolledjlerinde, joqarı oqıw orınlarında tálim-tárbiya jumısları qaraqalpaq tilinde alıp barıladı, gúwalıqnama, diplomları hám hárbir puqaranıń kimligin tastıyıqlaytuǵın eń tiykarǵı hújjet — pasportlar qaraqalpaq tilinde jazıladı. Barlıq mákeme hám kárxanalarda is júrgiziw, radio esittiriw hám telekórsetiwler, gazeta-jurnallar, nızamlar qaraqalpaq tilinde qabıllanadı. Kárxana hám shólkemlerdiń atları jazılǵan taqtayshalar, kósheler hám qıyabanlardıń atları, jersuw atamaları qaraqalpaq tilinde jazılmaqta. Mine, bulardıń barlıǵı búgingi kúnde qaraqalpaq tiliniń jetilisip, bayıp hám rawajlanıp atırǵanınıń ayqın kórinisi. Demek, qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında turmıstıń barlıq tarawlarında mámleketlik til sıpatında qollanılmaqta.

3.Qaraqalpaq tilinde neshe ses bar? Olardıń bóliniwleri haqqında jazıń.

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti – adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, adamzat tiliniń áwelden-aq seslik til bolǵanlıǵı, oylawımızdıń shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dálillengen. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp tabıladı.Sesler sóz ishinde aytıladı. Seslerden sózler quraladı. Tilimizdegi sóz quraytuǵın sesler fonema dep ataladı. Sesler tildiń eń kishi bólegi bolıp, olar máni ayırıwshılıq qásiyetke iye boladı. Máselen, tas, jas degen sózler úsh sesten – fonemadan (t, a, s, j, a, s) quralǵan. Bunda máni ayırıwshılıq qásiyet birinshi sózde t sesinen, ekinshi sózde j sesinen belgili boladı. Demek, bul sózlerdi bir-birinen t, j sesleri arqalı ayıramız
Sózler seslerden quraladı. Awızsha sóylew waqtında sózlerdi dara-dara seslerge bóliwge boladı. Ses — sózlerdiń máni ańlatıwshı eń kishi bólegi. Mısalı, jol degen sózde úsh ses bar: j, o, l. Qol degen sózde úsh ses bar: q, o, l. Ulıwmalıq belgisi boyınsha eki sóz de úsh sesten turadı. Olar arasındaǵı mánilik ózgeshelikti jol sózindegi — j, qol sózindegi — q sesleri belgileydi. Seslerdi aytamız hám esitemiz. Máselen, ol sózi eki sesten (o, l), tas sózi úsh sesten (t, a, s), parta sózi bes sesten (p, a, r, t, a) turadı t.b. Jazıwda sesler háripler menen tańbalanadı. Háripler — seslerdi jazıwdaǵı shártli tańbası. Háriplerdi kóremiz, oqıymız hám jazamız.