Zini boshqaruv tashkilotlarda jismoniy madaniyatni boshqarish tizimlari

2.2. Xalq ta’limi vazirligi tizimida barcha fanlar bilan bir qatorda 
jismoniy tarbiya darslari ham o’zining mazmunan va shaklan o’rni hamda 
mohiyatiga ega.SHu tufayli Xalq ta‘limi vazirligi tizimidagi umumta‘lim 
maktablari, maxsus maktablar,o‘rta va oliy pedagogika o‘quv yurtlari, sport 
maktablari hamda maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyaga alohida 
o‘rin berilgan. O‘quv yurtlari va turli muassasalarning ish mazmuniga qarab 
jismoniy tarbiyaning mazmuni, shakli va xususiyatlari ham o‘ziga xosdir. Ularni 
tashkil qilish va boshqarishning ham alohida xususiyatlari mavjud. SHu tufayli 
Xalq ta‘limi vazirligi tizimiga jismoniy tarbiya va sport ishlarini boshqarish 
bo‘limlari, turli idoraviy va jamoat sport tashkilotlari ham kiradi. SHu o‘rinda 
aytish kerakki, «Ta‘lim to‘trisida»gi Qonun asosida hozirgi kunda respublikada 
xalq ta‘limi tizimida keskin o‘zgarishlar, islohotlar o‘tkazilmoqda. Jismoniy 
tarbiya darslari davlat ta‘lim standartlari asosida tashkil etilmoqda. Respublikadagi 
9 mingdan ortiq maktablarda 6 mln.ga yaqin o‘quvchilar ta‘lim olmoqda. O‘rta va 
oliy pedagogika o‘quv yurtlaridagi talabalarning soni ham tobora o‘sib bormoqda. 
Ularda 17 mingdan ortiq o‘qituvchilar jismoniy tarbiyadan mashg‘ulotlar 
o‘tkazmoqda. Deyarli barcha o‘quv yurtlarida sport zallari, o‘yin maydonlari, ba‘zi 
birlarida suv havzalari mavjud. Sportning 20 dan ortiq turlari bo‘yicha har yili 
«Quvnoq startlar», «Umid nihollari» musobaqalari o‘tkazib kelinmoqda. Bu 
holatlar o‘rta va oliy pedagogika o‘quv yurtlarida birmuncha ko‘proq va sifatliroq 
tashkil qilinadi. O‘quvchi yoshlarning ko‘pchiligi turli sport to‘taraklari, sayohatlar 
ommaviy sport musobaqalarida doimo ishtirok etadi. Xalq ta‘limi vazirligi tizimida 
turli doirada va toifada tashkil qilingan bolalar va o‘smirlar sport maktablari 
faoliyat ko‘rsatadi, ularning o‘ziga xos tashkiliy, moliyaviy-xo‘jalik tadbirlari 
mavjud. Ana shularning hammasini uyushtirish va boshqarish uchun juda katta 
mehnat talab qilgandi. O‘quvchi yoshlarning darsdan tashqari sport va 
sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarini tashkil qilish va sport musobaqalarini 

---

o‘tkazishda ularning jamoatchi tashkilotlari, ya‘ni «YOshlik», «Talaba», sport 
uyushmalari hamda ularning quyi tarmoqlari xizmat qiladi. YAna shuni ham 
e‘tirof etish kerakki, mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlar, urf-odatlar 
tiklanmoqda. Bu juda ko‘p ijobiy tomonlarga ega bo‘lish bilan birgalikda, maktab 
o‘quvchilari, ayniqsa, mahalliy millat qizlarining jismoniy tarbiya, sport bilan 
shug‘ullanishlari haqida turli fikr va mulohazalarni ham keltirib chiqarganligi sir 
emas. YA‘ni ularning murakkab mashqlarni bajarmasligi, hozirgi mavjud bo‘lgan 
sport kiyim-boshlarini kiymasligi va hokazolar. Bu haqda Xalq ta‘limi vazirligi, 
Oliy va urta maxsus ta‘lim vazirligi o‘zining katta anjumanini Farg‘onada o‘tkazib, 
ma‘lum qarorga keldi. Bu, o‘z navbatida, aholining xaqli 25 e‘tirozlarini inobatga 
olish va qizlar mashg‘ulotlarini talab va zamon sharoitiga moslab o‘tkazishda bir 
qadar olg‘a siljish bo‘ldi. Lekin mazkur sohada mutaxassislar, qizlarning o‘zlari va 
ba‘zi bir ota-onalarning ham jiddiy e‘tirozlari borki, qizlarni jismoniy tarbiya va 
sportdan butunlay uzoqlashtirish mumkin emas. Xalq ta‘limi vazirligi tizimida 
bevosita jismoniy tarbiya va sport ishlariga rahbarlik qiluvchi bo‘limlar, kabinetlar 
asosan quyidagi faoliyatlarni amalga oshirishda rahnamolik qiladilar: 1.O‘quvchi 
yoshlarning jismoniy kamolotini oshirish, ularni mehnat va hayotga tayyorlash, 
bunda jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug‘ullanishni o‘rgatish. 2.Sog‘lom 
turmush tarzida jismoniy tarbiya va sportning mohiyatini, o‘rnini ongli ravishda 
tushunishlariga erishish. 3.Jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari va turli 
musobaqalarda qatnashish yo‘li bilan o‘zlarining jismoniy sifatlarini tarbiyalash, 
jamoa (komanda) ahilligi, o‘zaro hurmat va g‘oliblik, kurash yo‘llarini o‘rgatish. 
4.Jismoniy tarbiya vositalari orqali mehnatga tayyorgarlik va Vatan himoyasi 
uchun o‘z kuch va qudratlarini oshirishga odatlantirish. Bunda «Alpomish» va 
«Barchinoy» maxsus testlarini to‘la bajarishlariga erishish. 5.Sport cho‘qqilarini 
egallashga chorlash, xalqapo sport maydonlarida respublika obro‘yini ko‘tarish 
tuyg‘ularini kuchaytirish va vatanparvarlik fazilatlarini rivojlantirish. 6.Bo‘lajak 
kasbga 
tayyorlash 
va 
qaysi 
kasb-hunar 
bo‘lmasin, o‘z sog‘liqlarini 
mustahkamlashga intilish, kelajakda sog‘lom avlod uchun kurash yo‘llarini 
egallash va hokazolar. Ana shu faoliyatlar o‘quv yurtlarida qanday amatta 

---

oshirilayotganligi bilan faqat mutasaddi tashkilotlargina emas, balki juda ko‘p 
mutaxassislar, ilmiy xodimlar ham qiziqadi. Ana shularni e‘tiborga olgan holda 
maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan qiziqishlari hamda 
ularning jismoniy tayyorgarlikdarini o‘rganish maqsadida maxsus izlanish va 
tadqiqot ishlarini olib borish davom etmoqda. Bu tadqiqotlar Davlat sport 
qo‘mitasi va O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutining 1991-1995; 1996-
2000 hamda 2005 yilgacha mo‘ljallangan ilmiy-tadqiqot ishlari rejalarining 
birinchi yo‘nalishi va ilmiy hisobotlarida o‘z ifodasini topgan. SHuningdek, bir 
qator o‘quv qo‘llanmalari, uslubiy tavsiyanomalar, monografiyalar, ilmiy 
maqolalar e‘lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va 
Vazirlar Mahkamasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish 
yo‘lida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi etakchi 
hisoblanadi. Muassasaviy mansublikdan qatbiy nazar, barcha o‘rta maxsus va oliy 
o‘quv yurtlarining o‘quv rejalari, dasturlari, shu vazirlik tomonidan ishlab chiqiladi 
va tasdiqlanadi. SHular qatorida o‘quvchi-yoshlar va talabalarning jismoniy 
tarbiya darslari, ommaviy sog‘lomlashtiruvchi sport tadbirlariga ham umumiy 
qoida va talablar asosida rahbarlik shu vazirlik tomonidan amalga oshiriladi. O‘rta 
maxsus va oliy o‘quv yurtlarining jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini 
tashkil qilishda ularga rahbarlik tartibi, «Jismoniy tarbiya va sport 26 
to‘g‘risida»gi, «Ta‘Hm to‘g‘risida»gi qonunlar hamda davlat ta‘lim standartlarida 
ko‘rsatilgan umumiy qoidalar asosiga tayaniladi. Eng muhimi «Alpomish» va 
«Barchinoy» maxsus testlari talablarini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Bunda 
Oliy va urta maxsus ta‘lim vazirligi tizimi tarkibidagi bir qator maxsus bo‘limlar 
va tashkilotlar faoliyat ko‘rsatadi. Bular quyidagilar: 1.0liy va o‘rta maxsus ta‘lim 
vazirligining «Jismoniy tarbiya va sport» bo‘limi. 2.0liy va o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlaridagi jismoniy tarbiya kafedralari va sport klublari. Ularning faoliyatiga 
ko‘maklashuvchi sport jamiyatlari ham mavjud, ya‘ni: 1.Respublika Oliy o‘quv 
yurtlari talabalarining «Talaba» sport uyushmasi, uning viloyatlardagi tarmoqlari 
/sport klub, bo‘limi va hokazolar/. 2.Respublika o^quvchi-yoshlarining «YOshlik» 
sport ja-miyati, uning joylardagi sport klublari. O‘rta maxsus va oliy o‘quv 

---

yurtlaridagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari asosan quyidagi vazifalarni hal etishga 
qaratilgandir: 1. O‘quvchi-yoshlar va talabalarning sog‘lig‘ini mustahkamlash, 
jismoniy va ma‘naviy kamolotini yuksattirish, iqtidorli sportchilarning mahoratini 
oshirish bilan bog‘liq barcha tadbir hamda faoliyatlarni ta‘minlash. 2. Bo‘lajak 
kasb-hunar yo‘nalishi asosida jismoniy tarbiya va sportning nazariy bilimlari, 
amaliy ko‘nikmalari hamda ommaviy sport tadbirlarini tashkil qilish usullari bilan 
qurollantirish. Ma‘lumki, ijtimoiy mehnat va turmush sharoiti bilan bog‘liq sohalar 
juda ko‘p. Ular malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashni taqozo etadi. Bu yo‘lda 
kasbhunar kollejlari, turli yunalishdagi bilim yurtlari o‘z faoliyatlarini davom 
ettirmoqda. SHu bilan birgalikda, Davlat ta‘lim standartlari hamda «Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi» asosida yangidan kollejlar, li^eylar, gimnaziyalar tashkil 
etilmoqda. Bunday o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya darslari va ommaviy sport 
turlari bir-muncha ustuvor turadi. Ularni uyushtirish va tashkiliy masalalar 
umumiy qoidalar hamda maxsus Nizomlar asosida olib boriladi. Ularning 
«Barkamol avlod o‘yinlari» sport musobaqalari asosiy tadbirlardan biridir. 
YUqorida qayd etilgan Xalq ta‘limi va Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirliklari 
tizimining barcha turdagi hamda toifadagi o‘quv maskanlari, muassasalarida 
«Jismoniy tarbiya» darslari davlat dasturi asosida tashkil etiladi. O‘quvchi-yoshlar 
va talabalarning «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testlari talablari hamda 
ommaviy sog‘lomlashtiruvchi sport tadbirlari sog‘lom avlod tarbiyasi, ularning 
ma‘naviy va jismoniy jihatdan barkamol bo‘lib usishlarini ta‘minlashga 
qaratilgandir. Ularning Universiadalari eng muhim ommaviy sport tadbirlari 
tarkibiga kirib bormoqda. Xalq ta‘limi, Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirliklari o‘z 
faoliyatlarini 
o‘quvchi-yoshlarni 
kasb-hunarga 
yo‘naltirish, 
bo‘lajak 
mutaxassislarni jismonan barkamol qilib tarbiyalab etishtirish maqsadiga 
qaratganlar.