Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

28
Yoqut Hamafiy. Sharq mamlakatlari va Sharqning ulu namoyandalari trisidagi ikkita shoh asarning muallifi Yoqut Hamafiydir. Uning „Mu'jamal-buldon" („Mamlakatlarluati") nomli asari 10 jilddan va „Mu'jam al-udabo" („Adiblar luati") asari 7 jilddan iborat.
Yoqutning „Mu'jam al-buldon" asari hozirgi tilbilan aytganda, dunyoning geografik va toponimik luatidan iborat. Luatda har bir mamlakatga, shahar, to, daryo va qishloqqa berilgan izohlar bilan bir qatorda, aholiga doir, shu yerda yashagan atoqli shaxslar, shu yerdagi ziyoratgohlar, yodgorliklar, ob-havo sharoitlari trisidagi malumotlar ham kp.
Hofizi Abru. Hofizi Abruning asl ismi sharifi - Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfilloh al-Havofiy (1362-1431 yillar). U zining xizmat faoliyatini Amir Temurning sayohatlaridan birida munshiy vazifasidan boshlagan va umrining oxirigacha temuriylarning saroy tarixchisi blgan. U kp marta sayohatga chiqqan, kp joylarni krgan.
1414 yil Hirot hokimi Shohruxga arabcha yozilgan jurofiya kitobini taqdim qilishgan. Bu „Kitob al-masolik va al-mamolik" („Yllar va mamlakatlar kitobi") edi. Uni „Ashkol al-aqolim" („Iqlimlar surati") deb ham atashgan.
Hofizi Abruning geografik merosi asosan ikki sohada yorqin krinadi: geografik tasvir (matn) va „suratlar" - kartalar chizishda.
Asarning mundarijasi quyidagicha: dastlab olamning umumiy bayoni berilgan, yetti iqlimning qismlari ta'riflangan. Uning ketidan okeanlar, dengizlar, kllar va tolar, sngra ayrim viloyatlar (Arab diyori, Marib, Rum, Arman, Iroq, Xuziston, Xuroson va boshqalar) ning „masofalari", ya'ni yer maydoni va tabiiy sharoitlari bayon etilgan. Eng oxirida yirik shaharlar (Hirot, Marv, Balx, Mashhad va boshqalar) ta'riflangan.
Bobur. Zahiriddin Muhammad Boburning jahonga „Boburnoma" nomi bilan mashhur blgan shoh asari blib, u
29
esdalik-xotira shaklidagi asardir. 0'zining bayon uslubi bilan „Temur tuzuklari"ni eslatadi. Kitobda Farona, Toshkent, Samarqand, Hisori shodmon, Chaoniyon, Kobul, Xuroson poytaxti Hirot hamda Shimoliy Hmdistonning XV asr ikkinchi yarmi va XVI asrning birinchi ttiz yilligida ijtimoiy-siyosiy ahvoli batafsil yoritilgan.
Asar mazmunini shartli uch qismga bo 'lish mumkin: 1. Farona va Movarounnahr voqealari davri (1494-1504 yillar). 2. Kobul va Xuroson voqealari davri (1504-1525 yillar). 3. Hindiston voqealari davri (1525-1530 yillar). Siyosiy voqealar bayonidan tashqari, asar geografik hamda etnografik ma'lumotlarga boy. Undan Faronaning turk-mul qabilalari, kchmanchi zbeklar qshini tuzilishi, Movarounnahr, Xuroson va Hindiston xalqlarining urf-odatlari, hayvonoti, o'simliklari, parrandalari va boshqalar trisida tafsilotlar rin olgan. Shuningdek, asarda bir qancha joy nomlarining etimologiyasini Boburning zi tushuntirib tgan.