Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

3. rta Osiyoning qadimgi xalqlari va davlat birlashmalari
rta Osiyo hududida yashagan qadimgi qabilalar uyushmalari haqida aniq fikrlar mavjud emas. Shunday blsa-da, miloddan awalgi VI-V asrlarda lkamizda istiqomat qilgan yirik qabila uyushmalarining joylashgan hududlarini aniqlash irnkoni blgan.
Ulardan eng yirigi sak qabilalari blib, ular uchta qabilaviy birlashmadan tashkil topgan: xaumavarka saklari, tigraxauda saklari va tiaytaradaraya saklari.
Xaumavarka saklari asosan rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida joylashgan blgan.
Yirik qabilalardan yana biri tigraxauda saklari (tkir bosh kiyimli saklar) blgan. Antik davr tarixchilari tigraxauda saklarini massagetlar bilan ham tenglashtirganlar. Bu qabila birlashmasi miloddan avvalgi VI-V asrlarda arbiy Osiyoning
80
juda katta hududida: Amudaryoning quyi oqimlaridan hamda Sirdaryoning rta va quyi oqimlaridan to Orol dengizining shimoligacha blgan bepoyon chllarda kchib yurganlar (sak-massagetlarning asosiy qismi dastawal Orol dengizining janubi-sharqida, Oks (Amudaryo) va Yaksart daryolarining orahidajoylashganblgan). Miloddan awalgi IV-III asrlarda ularning hududi birmuncha kengayib, Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohillaridan to Qozoistonning markaziy mintaqalarigacha blgan katta kengliklarda kchib yurganlar. Antik davr muallifi Strabon zidan oldingi tarixchilarning asarlaridan foydalanib: „Kaspiy dengizidan boshlab kpchilik saklar dayl deb ataladi, bulardan sharqda yashovchi qabilalar massagetlar va saklar deb nomlangan, qolganlari esa umumiy nom bilan skiflar deb atalgan", — deb yozgan. Strabon bu axborotida sak-massagetlarning hududi naqadar keng blganligi bilan bir vaqtda ularning jamoa hayotini ham tasvirlab, bir qancha qabilalar va qabila ittifoqlaridan yirik etnik uyushma tuzilganligini ham aniqkrsatadi. sha davrlarda massaget saklari yirik qabila uyushmasi blib, tarkibiga bir necha qabila uyushmalari, jumladan, dahlar, derbeklar, sakaruklar, apasiaklar, assiylar, augallar va boshqalar kirgan.
Tiaytaradaraya (dengiz orqasida, dengizning nari tomonida yashovchi) saklari ham qadimgi yirik qabila birlashmalaridan sanalgan. Bu saklarning kelib chiqishi asli Kaspiy dengizinins shimolida, Ural tooldi mintaqalarida yashovchi massaget qabilalaridan blishi ehtimoldan xoli emas.
Saklar xjahgida chorvachilik katta rin tutgan. Bu qabilalar qoramol, mayda chorva hamda otlarni kpaytirganlar. Yillar davomida chorvadorlar yangi yem-xashak maydoni topish uchun harakat qilganlar, troq hayot ular uchun muhim sanalmagan.
Dashtlar, sahrolar va Amudaryo bylarida massaget qabilalari yashaganlar.
81
Shunday qilib, miloddan awalgi VI —IV asrlardagi troq aholi va kchmanchi sak, massaget qabilalari rta Osiyo aholisining keyingi asrlardagi etnik taraqqiyotiga zamin tayyorlab bergan.
Kpchilik tadqiqotchilar rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayoni ahamoniylargacha blgan davrda deb hisoblaydilar. Ilmiy adabiyotlar rta Osiyoda ahamo-niylargacha blgan davrda guyidagi davlat uyushmalari haqida szyuritadi:
Aryoshayyona — rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar uyushmasi.
Aryonamvayjo. „Katta Xorazm" yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm davlati.
Qadimgi Baqtriya davlati.
rta Osiyoning janubida joylashgan nlab yangi tipdagi voha-davlatlar snggi bronza va ilk temir davrida ba'zan yirik siyosiy birlashmalar — podsholiklarga birlashar edi. rta Osiyo janubida bular Baqtriya va „Katta Xorazm" edi. Yirik podsholMarning tashkil topishida ichki ijtimoiy-iqtisodiy omillardan tashqari tashqi sub'ektiv omillar ham muayyan rin tutgan. Mazkur omillardan biri Mesopotamiyaning urushqoq davlatlari — Midiya, Ossuriya, Mitaniya tomonidan solingan xavf edi.
Snggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar asosida ushba ryxatga Sudiyonani ham kiritish imkoniyati paydo bldi.
Ba'zi tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, ahamoniylardan oldin xorazmliklar Parfiya chegaralaridan sharqiy ynalishda, Kopetdo yonbairlarida joylashganlar. Xorazm davlatining markazi Marv va Hirot atrofida blib, bu davlatni forslar egallaganlaridan sng xorazmliklar quyi Amudaryo - hozirgi Xorazm viloyatiga kchib borganlar deb faraz qilingan. Ushbu nazariyaga kra, miloddan awalgi VI asrda qadimgi forslar xorazmliklarni janubdan quyi Amudaryo yerlariga siqib chiqarganlar.
STolstov, Ya.ulomovlar ushbu nazariyaga qarshi blib, xorazmliklar rta Osiyoning janubidan kchib kelmaganlar, Xorazm davlati quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq
82
vujudga kelgan, deb xulosa qilganlar. Bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududidan ancha keng blgan. Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Kzaliqir shahri qalin va mustahkam mudofaa devori bilan ralgan. Bunday markazlar atrofida kplab dehqonlar qronchalari, bolar va dalalar joylashgan edi. Qadimgi Xorazmda hunarmandchilik ishlab chiqarishi rivojlangan. Shaharlarda savdo-sotiq qizin kechgan.
rta Osiyo hududida miloddan awalgi VII asrda tashkil topgan eng qadimgi davlat birlashmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Baqtriyaliklaning yurti Surxon vodiysi, Afg'onistorining shimoli-sharqi, TojMstonningjanubiyhududlaridajoylashib, turliyozma manbalarda Baxdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika deb tilga olingan. Bu davlat hududida hozirda Qiziltepa, Yerqron, Uzunqir va Afrosiyob shahar xarobalari topilgan. Dastlab Baqtriya tarkibiga Mariyona va Sudiyona ham viloyat sifatida kirgan blishi mumkin. Bu davrda aholi nisbatan zich joylashgan troq vohalarda dehqonchilik jadal rivojlangan. Bu vohalar hosildor tooldi tekisliklarida yoki daryo etaklarida joylashgan blib, nisbatan dehqonchilik uchun qulay sharoitga ega blgan.
Uy-qronlar va ayrim qishloqlarda yashovchilarning asosiy mashulotlari qishloq xjaligi mahsulotlarini yetishtirish va ularni qayta ishlashdan iborat blgan. Yer haydab dehqonchilik qilish, anhor qazib daryolardan suv chiqarish, kanal va ariqlarni doimo tozalab turish, sun'iy suorish ishlarini ylga qyish, don ekish, chorva uchun xashak bladigan simliklarni stirish, hayot manbai blib qoladi.
Ayrim uylarning ichida maxsus ustaxonalar qoldiqlari topib tekshirilgan. Bu ustaxonalarga oila a'zolari toshdan yoochdan, loydan qamishdan, charmdan va teridan xjalikka, rzorga kerakli buyumlarni ishlab chiqarganlar. Masalan, toshdan ishlangan dehqonchilik qurollari (roqlar, yoruchoqlar, hovonchalar), sopol idishlar, chiroqlar, urchuqboshlari, byra
83
va teri tshamlari kabilar uy hunarmandchiligi mahsuloti hisoblangan. Uy hunarmandchiligi buyumlari va qurollari bilan bir qatorda shahar markazlarining hunarmandchilik ustaxonalarida sopol idishlar, metall qurollar, zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarilgan.
Qishloq jamoalari rtasida mahsulot ayirboshlashda "pul" vazifasini kulolchilik va temirchilik buyumlari, oziq-ovqat va chorva mahsulotlari bajargan. Qishloq jamoalarida yetishtirilgan mahsulotlarning asosiy qismi shu joyning zida, ya'ni ayrim jamoalar rtasida iste'mol qilingan. Yetishtirilgan mahsulotning ma'lum qismlarini bozorga olib borish xjalikda yoki rzorda maxsus qurollar (buyumlar, kiyim-kechaklar) zaruriyatidan kelib chiqqan. Qishloq xjaligi ishlab chiqarishning turli hunar kasblariga bohq blgani uchun mahsulotning ortiqcha qismini ayirboshlash an'anasi yanada rivojlangan. Savdo asosida an'anaviy xjaliklar va hunar turlari taraqqiy etgan. Bu jarayon ishlab chiqarishni jadallashtirgan.
Tashqi savdo (viloyatlar mamlakatlar rtasida)da pul lcho-vini xom ashyo, qimmatbaho hunarmandchilik buyumlari (metall idishlar, yaroq-aslahalar, zeb-ziynatlar), qimmatbaho tosh, oltin va kumushlar bajargan. rta Osiyodan bosh-lanadigan savdo yllari Qadimgi Sharq mamlakatlariga olib borgan. Shu yllar orqali Baqtriya tolarida qazib chiqarilgan lojuvard, Xoiazmda feruza, Sudiyonada oltin va qalay, yilqi va tuyalar Eron, Mesopotamiya va Old Osiyo bozorlariga olib borilgan. Ktesiy xabariga kra, Baqtriya oltin va kumush konlariga boy blgan. Ossuriya podsholigining savdogarlari bronzadan ishlangan idishlarni, yaroq-aslahalarni oltin va kumushga almashtirganlar.
Shunday qilib, miloddan awalgi VII —VI asrlarda ilk temir davriga tilishi bilan zbekistonda dastlabki yirik davlatlar vujudga keldi, shaharlar barpo etilib, dehqonchilik, hunar-mandchilik jadal sur'atlar bilan rivojlandi.