Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

84
4. Ahamoniylar hukmronligi va Aleksandr Makedonskiy yurishlari davrida rta Osiyo tarixiy geografiyasi
Miloddan awalgi VI asrning rtalariga kelib, Ahamoniylar podshosi Kir II Bobil rta Osiyo hududidagi davlat va viloyatlarni (Baqtriya, Xorazm, Sdiyona, Mariyona va boshqalar) va Misrni bosib olishga tayyorgarlik kra boshlaydi.
Qadimgi dunyo mualliflari Gerodot, Ksenofont malumotlariga kra, miloddan awalgi 545-539 yillarda Kir II Sharqiy Eron viloyatlari va rta Osiyodagi Xorazm, Baqtriya va sak qabilalarini ziga bysundiradi. Lekin shuni ta'kidlash lozimki, Kir II rta Osiyoni qay tarzda bosib olganhi trisida aniq ma'lumotlar saqlanmagan. Kir II ikkinchi yurishi mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchragan va kchmanchi massagetlar tomonidan tor-mor etilgan. Massagetlarga Tmaris boshchilik qilgan. Jangda Kir II halok blgan.
Miloddan awalgi 522 yil Doro I ahamoniylar taxtiga tirdi. U taxtga tirishi bilanoq bosib olingan kpgina viloyatlarda qzolonlar ktariladi. 522 yil oxirida Mariyonada ktarilgan Frada qzoloni Baqtriya satrapi Dodarmish tomonidan ayovsiz bostirildi. Miloddan awalgi 519-518 yillar saklar Skunxa boshchi-ligida qzolon ktaradi. Lekin bu qzolon ham bostiriladi.
Doro I ning saklarga qarshi yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. Bosib olingan mamlakatlarni itoatda tutmoq uchun ahamoniylar butun davlatni alohida viloyat - satrapliklarga bladilar. Bu s/ forscha „xshatra"- „viloyat" szidan kehb chiqqan.
Viloyat boshlii - satrapga cheklanmagan hokimiyat berilgan edi. Satraplarning kpchiligi ahamoniylar sulolasi vakillari edilar. Har bir satrap z viloyatining lashkarboshisi ham edi. U faqat shohga bysunardi. Barcha qshinlarga shoh qmondonlik qilgan.
rta Osiyoning bosib olingan viloyatlari uch satraplikka blingan. Ular baqtriyaliklar, egllar, saklar, kaspiylar, parfiyaliklar, so diylar va xorazmliklarning yerlari blgan. Har bir satraplik
85
yillik xiroj tlagan. Bundan tashqari qaram xalqlar saroy va haramlar qurilishiga ham safarbar etilgan. Xirojni kumush bilan, chorvadorlar chorva bilan, hunarmandlar z mahsuloti bilan, kiyim, teri bilan tlaganlar.
Miloddan awalgi 329 yilda makedoniyalik Aleksandr qshinlari Amudaryodan ta boshladi. Aleksandrning jangchilari bu tsiqdan tib oldilar. Qshinlar qarshisida esa Navtaka (Qash-qadaryo vohasining sharqiy qismi), Maroqand turar edi.
Miloddan awalgi 329 yilda makedoniyalik Aleksandr qshinlari Maroqandni egalladilar. Aleksandr qshinlarning bir qismini qoldirib, zi esa Qurushkat (Kiropolis) shahrini bosib olish uchun asosiy kuchlar bilan Sirdaryo qiroqlari sari ketadi. Rivoyatga kra, bu shaharga fors shohi Kir II asos solgan ekan.
Sudiyona xalqi bosqinchilarga qarshi kurashga ktarildi. Tez orada sudiylarga baqtriyaliklar, sak va massagetlar qshiladilar. Qzolonga iste'dodli rahbar va qmondon Spitamen boshchilik qiladi.
Ancha qshin tplagan Spitamen Maroqandni qurshovga oldi. Aleksandr qamalda qolganlar uchun mingga yaqin jangchidan iborat qshin jnatadi. Qadimda „Politimet" deb ham atalgan Zarafshon daryosi byida makedonlarga pistirma qygan Spitamen dushman guruhini tamomila qirib tashlaydi. Shunda Aleksandrning zi qzolonni bostirishga otlanadi. Yunonlarning katta kuchlari yaqinlashib kelayotganidan xabar topgan Spitamen qamalni txtatadi, z qshinlarini sahro sari boshlab ketadi. Saklar va massagetlarga qarshi kurash uchun Aleksandr Sirdaryo byidagi Xjand yaqinida bir tayanch manzil barpo etish trisida buyruq beradi. Bu qal'a Aleksandriya Esxata (Uzoq Aleksandriya) deb ataldi. Aleksandr Maroqandda garnizon -himoya kuchlarini qoldirib, asosiy qshinlari bilan qishlov uchun Zariasp (Baqtriya)ga jnadi. sha yilning bahorida Aleksandr qzolonni bostirish chorasini kradi. 0'z lashkarlarini uch qismga blib, Sudiyonaning u boshidan bu boshigacha kezib chiqadi va tinch aholining 120 ming nafarini qirib tashlaydi.
86
Miloddan awalgi 328 yil kuzida Spitamenning Aleksandr bilan hal qiluvchijangi blib tdi. Kuchlar teng blmaganidan Spita-men yengilib, tain chlga chekinadi. sha yerda kchmanchi qabilalar boshliqlari uni xoinlarcha ldiradilar.
rta Osiyo yerlarini bosib olish uchun Aleksandr deyarh uch yil urindi, biroq uncha katta blmagan hududni: Mariyona, Baqtriya, Sudiyona va hozirgi Bekobod va Xjanddan iborat Sirdaryo bylarini bysundirishga muvaffaq bldi. Xorazm, Toshkent vohasi va Farona mustaqilliklaricha qoldilar.
Spitamen qzoloni bostirilishiga qaramay, yunon-makedon qshinlari birinchi bor qator malubiyatga uchradilar.
Yunon-makedon qo'shMarining bosqinchilik yurishlari rta Osiyo yerlarini xarobazorga aylantirdi, aholining katta qismi qirilib ketdi. Kplab shaharlar vayron etildi.
Yunon tarixchilarining yozishicha, makedoniyalik Aleksandr rta Osiyoda 12 ta shahar qurdirgan. Bu shaharlar uning nomi bilan Oksdagi Aleksandriya, Aleksandriya Esxata, Mariyona Aleksandriyasi va hokazo tarzida atalgan. Ularning ba'zilari vayron etilgan Sudiyona va Baqtriya shaharlari rnida, boshqalari esa tayanch qal'a sifatida yangidan qurilgan. Bu shaharlarda yunon-makedon piyoda, otliq askarlari joylashdi. Miloddan awalgi 324 yildan boshlab bu askarlarning siyraklashgan saflari Makedoniya tartibida qurollantirilgan Baqtriya va Sudiyona yoshlari hisobiga tldirilgan.